Báo động sức khỏe tinh thần “thế hệ smartphone”

Sự sa sút tinh thần ở thanh thiếu niên

Nhà tâm lý xã hội Jonathan Haidt, tác giả cuốn “Thế hệ lo âu” (The Anxious Generation) – sách bán chạy và được trích dẫn rộng rãi trong giới học thuật – cho rằng trẻ em ngày nay bị bảo vệ quá mức ngoài đời thực nhưng phơi nhiễm sâu trong thế giới trực tuyến, nơi smartphone và mạng xã hội trở thành một “cái bẫy mang tính hệ thống”, chi phối cách người trẻ kết nối, đánh giá bản thân và tìm kiếm sự công nhận.

Các dữ liệu y tế công cho thấy mức độ khủng hoảng ngày càng nghiêm trọng. Tại Mỹ, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ (CDC) ghi nhận tỷ lệ tự tử ở nhóm 12-17 tuổi tăng khoảng 70% trong giai đoạn 2008-2020. Tại Tây Ban Nha, số liệu của Viện Thống kê Quốc gia Tây Ban Nha (INE) tổng hợp cùng Cơ quan Thống kê Liên minh châu Âu (Eurostat) cho thấy, tỷ lệ tự tử ở nhóm 15-19 tuổi tăng từ 1,99 lên 2,94 ca trên 100.000 dân giai đoạn 2011-2022.

Tại khu vực châu Đại Dương, các khảo sát sức khỏe tâm thần quốc gia cho thấy thế hệ Gen Z (1997-2012) có tỷ lệ ý nghĩ và hành vi tự sát cao hơn, xuất hiện sớm hơn so với các thế hệ trước. Đáng lo ngại, ngày càng nhiều trẻ nhỏ tìm đến các đường dây trợ giúp tâm lý vì ý nghĩ tự sát, cho thấy áp lực tinh thần đang xuất hiện từ rất sớm.

Trong bối cảnh dịch vụ chăm sóc sức khỏe tinh thần quá tải, nhiều thanh thiếu niên tìm đến chatbot và ứng dụng hỗ trợ tâm lý như giải pháp thay thế. Tuy nhiên, Tiến sĩ Roman Raczka - Chủ tịch Hội Tâm lý học Anh cảnh báo rằng, AI không thể thay thế yếu tố con người trong chăm sóc sức khỏe tinh thần và việc người trẻ dựa vào chatbot phản ánh những lỗ hổng nghiêm trọng trong khả năng tiếp cận hỗ trợ chuyên môn.

Giới hạn công nghệ, khôi phục kết nối

Trước cuộc khủng hoảng sức khỏe tinh thần ở trẻ em và thanh thiếu niên, nhiều quốc gia và tổ chức chuyên môn cho rằng giải pháp không thể chỉ dựa vào nỗ lực cá nhân, mà cần những điều chỉnh mang tính hệ thống ở gia đình, nhà trường, cộng đồng, chính sách công và môi trường số.

Một hướng đi được nhấn mạnh là trì hoãn độ tuổi tiếp cận smartphone và mạng xã hội. Nhà tâm lý xã hội Jonathan Haidt cảnh báo việc cho trẻ dùng smartphone quá sớm là rủi ro phát triển, đồng thời đề xuất không dùng smartphone trước bậc trung học, không tham gia mạng xã hội trước 16 tuổi, áp dụng trường học không điện thoại và khôi phục các hoạt động đời thực giúp trẻ phát triển kỹ năng xã hội và tính độc lập.

Song song đó, giới chuyên môn khẳng định không thể thay thế chăm sóc sức khỏe tinh thần do con người cung cấp bằng công nghệ. Trong Khuyến nghị Y tế, Hiệp hội Tâm lý học Mỹ nhấn mạnh chatbot và ứng dụng hỗ trợ tâm lý chỉ nên đóng vai trò bổ trợ, không được thay thế chuyên gia được cấp phép. Quan điểm này cũng được Hội Tâm lý học Anh ủng hộ. Tiến sĩ Roman Raczka - Chủ tịch Hội Tâm lý học Anh cho rằng, việc ngày càng nhiều thanh thiếu niên tìm đến chatbot để chia sẻ vấn đề tâm lý là dấu hiệu cho thấy hệ thống chăm sóc sức khỏe tinh thần đang quá tải và thiếu khả năng tiếp cận. Theo ông, giải pháp bền vững phải là mở rộng lực lượng chuyên gia, rút ngắn danh sách chờ và đảm bảo trẻ em được hỗ trợ trực tiếp, kịp thời, trước khi rơi vào khủng hoảng nghiêm trọng.

Nhiều báo cáo quốc tế cho thấy bất ổn tâm lý của người trẻ không chỉ xuất phát từ công nghệ, mà từ cách môi trường số được thiết kế và quản lý. Vì vậy, các chuyên gia kêu gọi chính phủ và doanh nghiệp công nghệ tăng trách nhiệm bằng việc xác minh độ tuổi hiệu quả, hạn chế thiết kế gây nghiện, bảo vệ dữ liệu cá nhân và minh bạch rủi ro đối với người dùng trẻ.

Đáng chú ý, các nỗ lực này đang được triển khai đồng bộ hơn trên phạm vi quốc tế. Đại học Dartmouth (Mỹ) phối hợp với Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tổ chức hội nghị toàn cầu về sức khỏe tinh thần giới trẻ, các đại biểu đều thống nhất rằng chỉ khi gia đình, nhà trường, hệ thống y tế, nhà hoạch định chính sách và doanh nghiệp công nghệ cùng hành động, cuộc khủng hoảng của thế hệ smartphone mới có thể được đảo chiều.