Biến đổi khí hậu và cuộc khủng hoảng lương thực

Các báo cáo và nghiên cứu mới công bố năm 2025 cho thấy bức tranh hai mặt: Tỷ lệ đói toàn cầu có dấu hiệu giảm nhẹ, nhưng rủi ro an ninh lương thực do khí hậu vẫn tăng và có thể kéo dài trong nhiều năm tới nếu thiếu các giải pháp thích ứng ở quy mô hệ thống.

Khí hậu cực đoan đang “xô lệch” cán cân lương thực

Báo cáo Khủng hoảng lương thực toàn cầu 2025 (GRFC 2025) cho biết, hiện tượng El Nino 2023 - 2024 đã gây ra một trong những đợt hạn giữa mùa nghiêm trọng nhất trong nhiều thập kỷ tại miền Nam châu Phi. Hệ quả là mất mùa trên diện rộng ở Lesotho, Malawi, Mozambique, Namibia, Zambia và Zimbabwe, với sản lượng ngũ cốc năm 2024 tại nhiều khu vực giảm 30 - 50% so với trung bình 5 năm gần nhất. Đây là cú sốc trực tiếp vào nguồn cung của hàng triệu hộ nông dân quy mô nhỏ vốn phụ thuộc gần như hoàn toàn vào mưa.

Riêng tại Zambia, Chính phủ nước này đã phải tuyên bố tình trạng thảm họa quốc gia khi ghi nhận mùa vụ khô hạn nhất trong hơn 40 năm, ảnh hưởng đến gần 9 triệu người (gần một nửa dân số Zambia). Hạn hán kéo dài không chỉ làm mất mùa mà còn đẩy giá thực phẩm leo thang. Ở Madagascar, sự kết hợp giữa El Nino và bão Gamane đã khiến mùa màng thất thu nặng, khiến 1,7 triệu người - tương đương 22% dân số trong khu vực rơi vào tình trạng mất an ninh lương thực nghiêm trọng trong mùa giáp hạt đầu năm 2024.

Theo Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc (FAO), hạn hán liên quan đến El Nino trong giai đoạn 2015 - 2016 từng khiến hơn 60 triệu người trên toàn cầu cần viện trợ khẩn cấp về lương thực, cho thấy mức độ lặp lại và tác động ngày càng lớn của các hiện tượng khí hậu cực đoan đến sản xuất nông nghiệp. Báo cáo Tình trạng an ninh lương thực và Dinh dưỡng thế giới 2025 (SOFI 2025) cũng nhấn mạnh rằng, biến đổi khí hậu đã trở thành một trong những nhân tố hàng đầu làm gia tăng mất an ninh lương thực, đặc biệt tại những quốc gia dễ tổn thương ở châu Phi và Nam Á.

Chuyên gia Arif Husain - Kinh tế trưởng của Chương trình Lương thực thế giới (WFP), cảnh báo: “Khi những cú sốc khí hậu xảy ra ngày càng thường xuyên và dữ dội hơn, chúng ta thấy rõ ràng rằng những cộng đồng nghèo nhất, phụ thuộc vào nông nghiệp dựa hoàn toàn vào thời tiết, sẽ là những người phải trả giá đắt nhất cho biến đổi khí hậu”.

Một nghiên cứu công bố trên tạp chí Nature năm 2025 cho thấy mức độ tác động của khí hậu tới sản xuất lương thực toàn cầu nghiêm trọng hơn nhiều so với dự đoán.

Cụ thể, chỉ cần nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng thêm 1 độ C, sản lượng calo hàng năm có thể giảm khoảng 121 kcal/người/ngày, tức mất đi 4,4% khẩu phần khuyến nghị cho mỗi người. Ngay cả khi tính đến khả năng thích ứng thực tế của nông dân và tăng trưởng thu nhập, tổn thất chỉ được giảm 23% vào năm 2050 và 34% vào cuối thế kỷ, đồng nghĩa phần thiệt hại ròng vẫn rất đáng kể.

Các vùng “vựa lúa mì, ngô, đậu tương” giàu có ở Bắc Mỹ, châu Âu và Trung Quốc, vốn là những trung tâm sản xuất lớn của thế giới lại chính là nơi chịu mất mát cao nhất, do thiếu biện pháp thích ứng hiệu quả ở quy mô lớn. Trong khi đó, nhóm các quốc gia thu nhập thấp, vốn phụ thuộc mạnh vào các cây dễ tổn thương như sắn, cũng không khả quan hơn: sản lượng dự kiến sụt giảm trung bình 28%, đe dọa trực tiếp đến khẩu phần và dinh dưỡng cơ bản. Báo cáo cũng dự báo năng suất ngô có thể giảm tới 40% ở Trung Tây Hoa Kỳ và Nam Phi, trong khi sắn có nguy cơ giảm tới 40% ở châu Phi hạ Sahara, nơi hàng trăm triệu người đang phụ thuộc vào loại cây này như nguồn lương thực chính.

Lương thực tăng giá, người nghèo chịu áp lực lớn

Bức tranh toàn cầu trong Báo cáo SOFI 2025 cho thấy, dù tỷ lệ dân số đói giảm nhẹ từ 8,7% năm 2022 xuống 8,5% năm 2023 và 8,2% năm 2024 (tương ứng khoảng 638 - 720 triệu người) thì tiến bộ chủ yếu tập trung tại Nam Á, Đông Nam Á và Nam Mỹ, còn nhiều khu vực ở châu Phi lại ghi nhận xu hướng ngược lại với số người đói tăng lên. Điều này phản ánh sự bất bình đẳng rõ rệt về khả năng tiếp cận lương thực.

Đáng chú ý, SOFI 2025 chỉ ra mối liên hệ chặt chẽ giữa lạm phát giá lương thực và mất an ninh lương thực: chỉ cần giá lương thực tăng 10%, tỷ lệ mất an ninh lương thực ở mức trung bình hoặc nghiêm trọng sẽ tăng thêm 3,5 điểm phần trăm, trong khi tỷ lệ mất an ninh nghiêm trọng tăng thêm 1,8 điểm phần trăm, ngay cả khi đã loại trừ các yếu tố khác.

Thực tế giai đoạn 2020, khi GDP bình quân đầu người toàn cầu giảm 3,8% do đại dịch Covid-19, tỷ lệ mất an ninh lương thực trung bình đã nhảy vọt từ 25% lên 28,8% còn mức nghiêm trọng tăng từ 9,1% lên 10,5%. Đây là minh chứng điển hình cho thấy những cú sốc kinh tế và khí hậu có thể ngay lập tức tác động đến khả năng tiếp cận lương thực của hộ gia đình.

WFP cũng cảnh báo trong báo cáo năm 2024 rằng lạm phát lương thực kéo dài khiến hơn 1/3 dân số toàn cầu không thể tiếp cận chế độ ăn lành mạnh, đặc biệt phụ nữ, trẻ em và các hộ thu nhập thấp ở nông thôn bị ảnh hưởng nặng nề. Điều này cho thấy mối liên hệ giữa khí hậu cực đoan, gián đoạn mùa vụ và lạm phát thực phẩm đã quá rõ ràng, buộc các chính phủ phải ưu tiên chính sách gia cố khả năng chi trả, từ việc bình ổn giá, tăng cường bảo trợ xã hội có mục tiêu, đến đầu tư hạ tầng chuỗi cung ứng lạnh, kho dự trữ và logistics bền vững hơn.

Từ thực địa châu Phi hạ Sahara đến các dự báo định lượng toàn cầu, thông điệp xuyên suốt là biến đổi khí hậu đang làm giảm sản lượng, khiến giá cả nhạy cảm hơn trước cú sốc và khoét sâu bất bình đẳng trong tiếp cận lương thực. Cửa sổ chính sách vì thế không thể dựa vào một biện pháp duy nhất, mà đòi hỏi gói giải pháp đồng bộ: thích ứng nông nghiệp có mục tiêu, đầu tư hạ tầng bền vững, lưới an sinh bảo vệ sức mua của cộng đồng dễ tổn thương, cùng hợp tác quốc tế để giảm thiểu rủi ro khí hậu. Chỉ bằng cách này, thế giới mới có thể biến tín hiệu tích cực về tỷ lệ đói giảm nhẹ thành một quỹ đạo phục hồi và bền vững hơn cho an ninh lương thực trong những thập kỷ tới.