Chuyện về những khuôn bánh Trung thu
Theo thông tin từ Bảo tàng Lịch sử quốc gia, hiện có khoảng 60 chiếc khuôn bánh Trung thu truyền thống đang được lưu giữ tại bảo tàng. Những hiện vật này nằm trong số những sưu tập hiện vật kế thừa từ Bảo tàng Louis Finot và được sưu tầm vào những năm 1925 đến 1935 tại các tỉnh phía Bắc nước ta. Theo đó, những khuôn bánh Trung thu ấy có niên đại từ thế kỷ 19-20.
Khuôn bánh Trung thu đang được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia.
Bánh nướng, bánh dẻo có hình tròn, hình vuông với kích thước trung bình khoảng: dài 7 - 8 cm, cao 4 - 5 cm; ngoại trừ có bánh kích thước to hơn. Phong phú hơn bánh còn có nhiều kiểu dáng khác nhau nhưng phổ biến nhất là kiểu lợn mẹ với đàn con, cá chép, rồng…
Để làm ra được những chiếc bánh vuông, tròn đều đặn với những hoa văn tinh tế như vậy phải cần đến khuôn bánh. Khuôn có 2 loại: khuôn 1 mặt và khuôn 2 mặt. Hình dáng của khuôn cũng đa dạng: hình vuông, tròn, chữ nhật, bầu dục… Khuôn có tay cầm và không có tay cầm. Kích cỡ các khuôn không giống nhau, loại hình tròn có đường kính từ 3,5cm đến 28,5cm; loại hình vuông, chữ nhật dài khoảng 6cm đến 26,5cm… Đề tài trang trí trên các khuôn cũng phong phú có lưỡng long chầu nguyệt, phượng hoàng, long - ly - quy - phượng, bát tiên quá hải, tích cổ...
Việc làm khuôn bánh tốn nhiều thời gian và các công đoạn đều đòi hỏi sự khéo tay. Đầu tiên người thợ phải cưa cắt gỗ theo hình dáng khuôn bánh. Gỗ được dùng để làm khuôn là gỗ thị hoặc xà cừ. Lý do chọn 2 loại gỗ này là bởi cả 2 loại gỗ đều bền, dễ đục đẽo và ít mối mọt, giá thành gỗ cũng hợp lý.
Sau khi chọn gỗ và cưa thành từng phần, công đoạn tiếp theo dùng các đục chuyên dụng để tạo hoa văn trên khuôn. Phần cán cầm phải dùng máy tiện tròn để người thợ làm bánh có thể cầm chắc tay. Nói thì đơn giản vậy, nhưng khuôn đẹp hay xấu phụ thuộc rất nhiều vào kỹ năng người thợ, bởi chỉ cần đục hơi sâu hơn một chút hay nông đi một chút là tạo hình hoa văn đã khác đi nhiều. Những khuôn bánh hình con thú như hình cá, hình rồng… chỉ cần thiếu chút tinh tế là chiếc bánh thành phẩm sẽ thiếu sức sống và nhìn không bắt mắt.
Hiện ở làng bánh Xuân Đỉnh (nay thuộc quận Bắc Từ Liêm- Hà Nội) trong gia tộc họ Đỗ còn truyền giữ 2 khuôn bánh trung thu cỡ đại qua nhiều thế kỷ nay như một báu vật. Hai khuôn bánh này đều được lấy ra từ loại gỗ tốt và chạm khắc sắc nét hình lưỡng long chầu nguyệt đặc trưng cho chiếc bánh trung thu cổ truyền. Hay ở phố Hàng Quạt (Hà Nội) hiện nay vẫn còn một số gia đình duy trì nghề truyền thống được truyền từ đời ông bà, bố mẹ.
Nếu đến phố Hàng Quạt vào khoảng thời gian gần tết Trung thu sẽ thấy những khuôn bánh được treo trên tường, trên các cánh cửa, bày đầy trên những chiếc bàn để khách lựa chọn.
Hiện nay, những khuôn bánh Trung thu được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia phần lớn đều bị ố, sứt, nứt… nhưng các đường nét, hoa văn trang trí vẫn rõ, sắc nét. Điều đó đã chứng tỏ sự khéo léo, tỉ mỉ, cần cù cũng như những tâm tư, tình cảm, mơ ước, khát vọng, của những nghệ nhân hiện hữu trên từng khuôn bánh Trung thu. Những khuôn bánh ấy cũng chính là một di sản văn hóa cần được gìn giữ, nâng niu và trân trọng.
