Cộng đồng ven sông Amazon mắc kẹt vì hạn hán

Dưới cái nắng trưa gay gắt, chị Pedrina Brito Mendonça - cư dân ở Saraca, một khu vực ven sông Rio Negro - đi bộ dọc theo lòng sông khô cạn. “Đây là một tình huống tàn khốc”, chị nói.

Thuyền mắc cạn

Tại thành phố Manaus, thủ phủ bang Amazonas, nhiệt độ lên tới 40 độ C, những chiếc thuyền nằm nghiêng trong khu vực cảng cạn nước. Ở Tefe cách Manaus 500km về phía tây, hạn hán kỷ lục khiến nhiều loài cá có nguy cơ tuyệt chủng. Trên khắp khu rừng nhiệt đới, mùa khô bất thường đang đe dọa phúc lợi và sinh kế của người dân bản địa Amazon, khiến các cộng đồng ven sông bị cô lập.

Ở bang Amazonas - nơi các con sông đóng vai trò là đường giao thông - khoảng 600.000 người bị ảnh hưởng bởi hạn hán. Con số này ngày càng tăng khi mực nước tiếp tục giảm. Mực nước sông Rio Negro xuống thấp nhất trong 121 năm ở mức 13,59m vào ngày 16/10 và tiếp tục giảm thêm 10cm mỗi ngày trong tuần tiếp theo.

Anh Abilio Lopes sống ở tả ngạn sông Rio Negro cho biết: “Cửa suối, cửa sông đều không thể lưu thông khiến chúng tôi rơi vào tình thế khó khăn”.

Ở bờ đối diện vùng Saraca, người dân phải đi bộ vài trăm mét trên cát và bùn, băng qua dòng chảy yếu ớt còn sót lại của dòng sông bằng một chiếc ca nô nhỏ, vượt qua một cồn cát để đến được bờ sông Rio Negro. Hành trình thông thường kéo dài hai giờ đến thành phố Manaus nay gần như không thể thực hiện được đối với những chiếc thuyền lớn. Ngay cả những chiếc thuyền máy nhỏ cũng có nguy cơ mắc cạn ở vùng nước nông. Đối với nhiều cộng đồng ven sông khác hiện cách mép nước hàng kilomet, việc đi lại còn khó khăn hơn.

Đây là tai họa đối với dân địa phương, những người phụ thuộc vào đường thủy để mua bán, vận chuyển thực phẩm, thuốc men, nước, tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe và giáo dục. Nhiều người sống nhờ vào dòng sông qua việc đánh bắt cá, làm du lịch và buôn bán nông sản.

Ông Nelson Brito – thủ lĩnh cộng đồng tại Santa Helena do Ingles - cho biết: “Chúng tôi cố gắng trồng sắn và đánh cá, nhưng chúng tôi phải mua những thực phẩm khác ở Manaus, cách đây 2km đi bộ dọc theo lòng sông cạn. Học sinh không đến lớp được, các chuyến thăm hằng tuần của đội y tế đã bị đình chỉ và người dân chỉ biết cầu nguyện mong không có ai bị bệnh nặng trong lúc này”.

Sống trong khu bảo tồn phát triển bền vững Rio Negro là khoảng 200 cư dân kiếm sống nhờ vào nghề đánh cá và du lịch. Nhưng giờ đây, việc đánh cá ngày càng khó khăn, trong khi hoạt động du lịch không thể tiếp tục.

Ông Siqueira - người quản lý nhà khách của cộng đồng thôn đã phải hủy tất cả các đơn đặt phòng, đóng cửa nhà khách từ cuối tháng 9. Việc đóng cửa du lịch khiến cộng đồng thiệt hại hơn 40 nghìn USD.

Ông Siqueira nói: “Không có thu nhập từ du lịch nên giờ chúng tôi sống phụ thuộc vào Bolsa Familia – chương trình phúc lợi xã hội của chính phủ. Mỗi tháng, các gia đình có thu nhập thấp được cấp 600 real (122 USD)”.

Hạn hán do đâu?

Các nhà khoa học cho biết, nguyên nhân lượng mưa thấp bất thường trong mùa khô này là do kiểu thời tiết El Nino mang tính chu kỳ trùng với sự nóng lên của đại dương ở vùng nhiệt đới Bắc Đại Tây Dương, phía trên đường xích đạo.

Ông Ayan Fleischmann - nhà nghiên cứu tại Viện Phát triển bền vững Mamiraua có trụ sở tại Tefe cho biết: “Sự kết hợp của hai yếu tố này theo truyền thống sẽ dẫn đến hạn hán ở miền trung Amazonas. Chúng tôi biết sẽ có một đợt hạn hán, nhưng không nghĩ nó lại nghiêm trọng đến vậy”.

Các yếu tố khác cũng khiến đợt hạn hán hiện nay trở nên nghiêm trọng nhất từ trước đến nay đối với người dân Amazon, ngay cả ở những khu vực có mực nước vẫn ở trên mức thấp kỷ lục của mùa khô khắc nghiệt năm 2010. “Năm nay không chỉ là hạn hán. Chúng ta có nhiệt độ cao kỷ lục, số vụ cháy kỷ lục và lở đất do xói mòn bờ sông. Nhiều hiện tượng xảy ra đồng thời, một số liên quan đến hiện tượng nóng lên toàn cầu” – chuyên gia Fleischmann nói.

Ông Virgilio Viana - người đứng đầu FAS, tổ chức phi chính phủ có trụ sở tại Manaus, điều phối nỗ lực cung cấp hỗ trợ nhân đạo cho các cộng đồng ven sông trên khắp Amazonas cho biết, đây là trường hợp bất công về khí hậu khi những người gây ra ít tổn hại nhất bị ảnh hưởng nhiều nhất.

Cuối tháng 10 thường là thời điểm bắt đầu mùa mưa ở lưu vực sông Amazon, nhưng trong năm nay mùa mưa đến chậm. Bà Marilia Guedes - nhà khí tượng học tại Viện Nghiên cứu vũ trụ quốc gia Brazil cho biết, dự báo lượng mưa sẽ duy trì ở mức thấp hơn nhiều so với dự kiến cho đến đầu năm 2024.

Chính phủ Brazil đã dành 627 triệu real (gần 127 triệu USD) để chống hạn hán. Các nguồn lực đang được tập trung vào hỗ trợ nhân đạo, nạo vét các đoạn sông Solimoes và Madeira để tạo điều kiện cho tàu bè đi lại, chống cháy rừng. Tuy nhiên, các nhà quan sát cho rằng, giới chức chưa thực hiện đầy đủ các chính sách thích ứng cho các cộng đồng đối phó với hiện tượng khí hậu khắc nghiệt.

“Những gì chúng ta đang chứng kiến sẽ tiếp tục và còn trở nên tồi tệ hơn. Tôi cảm thấy lo lắng khi không có những hành động hiệu quả về mặt chính sách công” - bà Aline Radaelli, nhà xã hội học nghiên cứu tác động của các sự kiện khí hậu khắc nghiệt đối với người dân bản địa và ven sông của Amazon cho biết.

Các nhà quan sát cho rằng, giới chưa thực hiện đầy đủ các chính sách thích ứng cho các cộng đồng đối phó với hiện tượng khí hậu khắc nghiệt.