Đời sống văn nghệ cho thiếu nhi: Cần chạm sâu vào cuộc sống đương đại

Từ “thực đơn” phim hoạt hình… made in Vietnam

Chào đón Tết thiếu nhi 1/6 năm nay, nhiều hoạt động văn hóa - nghệ thuật cho thiếu nhi đã được tổ chức.

Mới đây bộ phim hoạt hình “made in Vietnam” mang tựa đề “Dế Mèn: Cuộc phiêu lưu tới xóm Lầy Lội” đã chính thức công chiếu tại các rạp từ ngày 30/5, bước đầu gây chú ý. Bộ phim được phóng tác dựa trên tác phẩm nổi tiếng “Dế Mèn phiêu lưu ký” của cố nhà văn Tô Hoài, kể về hành trình Dế Mèn cùng những người bạn phải chiến đấu để bảo vệ cuộc sống, quyền tiếp cận với nguồn nước sạch, trong bối cảnh môi trường bị ô nhiễm nặng nề vì hoạt động của con người.

Đội ngũ làm phim đã chú trọng xây dựng chiều sâu nhân vật thông qua cách ăn mặc và hành động. Tuy nhiên, phim mới chủ yếu tập trung xây dựng cho tuyến phản diện để qua đó thấy tác động tiêu cực từ ô nhiễm môi trường. Tuyến chính diện (Dế Mèn, Dế Trũi...) có ít sự phát triển hay trưởng thành, chưa cho thấy rõ những tâm tư tình cảm trong nhân vật, mà chỉ đơn thuần đại diện cho sự dũng cảm và tinh thần chính nghĩa.

Đạo diễn của phim - bà Nguyễn Mai Phương cho biết, phim giữ trọn phẩm chất gan dạ, nghĩa hiệp và tinh thần hướng về lẽ phải của nhân vật Dế Mèn trong nguyên tác, qua đó đưa nhân vật quen thuộc này vào đời sống hiện đại một cách tự nhiên: “Chúng tôi muốn Dế Mèn không chỉ là biểu tượng tuổi thơ mà còn là người bạn đồng hành của thế hệ trẻ ngày nay”.

Có lẽ vì vậy, “Dế Mèn: Cuộc phiêu lưu tới xóm Lầy Lội” có nhiều nhân vật mới so với bản gốc, nhằm kể chuyện gần gũi hơn với khán giả trẻ và thiếu nhi hiện đại. Bối cảnh được đầu tư khá tỉ mỉ, cho thấy chiều sâu cho thế giới và các nhân vật giả tưởng (rõ nét nhất là Ếch Cốm và Tổng trưởng Cóc), qua đó thể hiện tác động nhiều khía cạnh của sự ô nhiễm môi trường và rác thải tràn lan xuyên suốt bộ phim.

Điều đáng chú ý, nhân vật Dế Mèn trong phim “Dế Mèn: Cuộc phiêu lưu tới xóm Lầy Lội” vừa trở thành bạn đồng hành của Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) tại Việt Nam, nhân dịp Ngày Quốc tế Thiếu nhi (1/6) năm nay. Với vai trò bạn đồng hành, hình tượng Dế Mèn sẽ xuất hiện trong các chiến dịch truyền thông, giáo dục cộng đồng do UNICEF triển khai, góp phần nâng cao nhận thức của xã hội về quyền trẻ em, bình đẳng giới, sức khỏe tinh thần, biến đổi khí hậu và môi trường sống an toàn cho trẻ em.

Tiếp sau bộ phim hoạt hình “Dế Mèn: Cuộc phiêu lưu tới xóm Lầy Lội”, dự kiến từ ngày 20/6 tới, bộ phim hoạt hình "Trạng Quỳnh nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu" cũng sẽ khởi chiếu phục vụ các em thiếu nhi. Phim được phát triển từ loạt phim hoạt hình "Trạng Quỳnh thời nhí nhố" nổi tiếng trên nền tảng YouTube. Phim do đạo diễn NSƯT Trịnh Lâm Tùng cùng đội ngũ Alpha Animation Studio thực hiện với thời lượng dài 90 phút. Bộ phim này thuộc thể loại phiêu lưu, kỳ ảo, hài hước, xoay quanh cuộc phiêu lưu đầy nhí nhố của nhóm bạn vốn không ưa gì nhau nhưng lại buộc phải đồng hành trên hành trình thực hiện mục tiêu riêng của mỗi người và giải cứu thế giới.

…Đến những tác phẩm văn học chất lượng

Nhìn sang thị trường sách cho thiếu nhi, có thể nhận thấy sự khởi sắc đáng khích lệ. Từ chỗ sách thiếu nhi ngoại lấn át sách thiếu nhi nội, vài ba năm gần đây, “cán cân” đã có phần nghiêng lệch về sách nội. Quan sát thị trường sách dễ nhận thấy, hiện nay đội ngũ tác giả viết cho thiếu nhi cũng có phần đông đảo hơn, các đơn vị xuất bản cũng chú ý hơn trong việc đầu tư, khích lệ tác giả trong nước viết cho thiếu nhi Việt Nam. Bên cạnh những tác phẩm văn học thiếu nhi đồng hành với nhiều thế hệ của các “lão làng” như Đoàn Giỏi, Tô Hoài, Võ Quảng, Vũ Tú Nam, Xuân Quỳnh, Định Hải, Trần Đăng Khoa… thì nhiều nhà văn khác cũng tập trung viết sách cho trẻ em, có thể kể tới nhà văn Nguyễn Nhật Ánh, Trần Đức Tiến, Lý Lan, Sương Nguyệt Minh, Nguyễn Quang Lập, Nguyễn Mỹ Nữ, Trung Trung Đỉnh, Nguyễn Quang Thiều… Hoặc trẻ hơn, sung sức hơn như các nhà văn Phong Điệp, Nguyễn Đình Tú, Nguyễn Xuân Thủy, Nguyễn Thị Kim Hòa… cùng nhiều cây bút khác.

Bên cạnh sự chủ động ngồi xuống viết cho thiếu nhi như một sự hối thúc từ sâu thẳm, như một trách nhiệm tự mỗi nhà văn ý thức gánh lấy, thì không thể không nhắc tới sự vào cuộc của một số đơn vị trong thời gian qua đã góp phần thúc đẩy đời sống văn nghệ cho thiếu nhi, đặc biệt ở khía cạnh thúc đẩy sáng tác văn học cho trẻ em. Có thể kể tới những cuộc vận động Sáng tác văn học cho thiếu nhi do Hội Nhà văn Việt Nam, Nhà xuất bản Kim Đồng phát động, đã có sức thu hút nhiều nhà văn, tác giả trên mọi miền đất nước. Nhiều tác phẩm đã được xuất bản từ các cuộc thi, cuộc vận động sáng tác này góp phần làm cho thị trường sách thiếu nhi sôi động hơn, đồng thời mang tới cho độc giả nhỏ tuổi những tác phẩm mới, giúp các em thêm phần gần hơn với văn hóa đọc.

Bên cạnh đó, cũng không thể không nhắc tới Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn do báo Thể thao và Văn hóa khởi xướng và tổ chức trong suốt 6 năm qua. Mùa giải mới đây vừa công bố, đã tìm được nhiều tác giả - tác phẩm xứng đáng để tôn vinh. Trong đó, ở khía cạnh văn học cũng có nhiều tác phẩm hay, đặc biệt nhiều tác phẩm của các tác giả còn rất trẻ sáng tác, cho thấy bức tranh sinh động phản ánh diện mạo văn học thiếu nhi đương đại.

Nhà thơ Trần Đăng Khoa - Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng giám khảo của Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn cho rằng, mùa giải năm nay là một năm rất đẹp. Chúng ta có hầu như tất cả các loại hình: truyện vừa, truyện dài, truyện tranh, thơ, âm nhạc, hội họa... Các tác phẩm đều rất hấp dẫn và sâu sắc. "Tôi tin rằng, những tác phẩm này không chỉ dừng lại ở giải thưởng mà sẽ tiếp tục đến được với các em thiếu nhi, là cái đích mà chúng cần phải đến và sẽ có sức sống lâu dài" - ông Khoa bày tỏ.

Vượt qua những lúng túng để tiếp cận trẻ em hôm nay

Những cuộc thi, giải thưởng như vừa nhắc tới cũng mới chỉ là những sự khởi đầu. Nhìn ở bình diện rộng hơn, thiếu nhi Việt Nam còn cần nhiều hơn những tác phẩm chất lượng, hấp dẫn, và cần cả những thể loại đa dạng hơn, cách thể hiện tươi mới, thậm chí khác biệt hơn.

Nói như nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh - Chủ tịch Hội đồng thành viên, Tổng giám đốc NXB Giáo dục Việt Nam, Thành viên Hội đồng Giám khảo Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn: "Văn học thiếu nhi của chúng ta gần đây có một điều rất đáng tiếc. Đó là thiếu hơi thở của đời sống thế hệ trẻ ngày hôm nay - những người đang trực tiếp hưởng thụ sản phẩm văn hóa tinh thần ấy, lại thấy xa lạ với chính đời sống của mình".

Theo ông, nhiều tác phẩm vẫn mang giọng điệu và nội dung của một thế hệ đã qua, chủ yếu do những người lớn viết lại ký ức tuổi thơ của chính họ và vì thế "dường như đã trở nên quá cũ". Không chỉ thiếu những cảm xúc và tư duy hiện đại, văn học thiếu nhi còn đang lúng túng trong việc tiếp cận tâm lý, ngôn ngữ, trí tưởng tượng và cả ước mơ của trẻ em hôm nay. "Tâm thế của trẻ bây giờ rất khác. Các em tiếp xúc với công nghệ từ sớm, sống trong môi trường hoàn toàn mới. Nhưng nhiều tác phẩm vẫn mang giọng điệu, nội dung của một thời đã xa. Trẻ đọc, thấy xa lạ, không tìm thấy mình trong đó" - nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh nhấn mạnh.

Lý giải điều này, theo nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh, là nhiều người đang sáng tác cho thiếu nhi hiện nay thuộc về các thế hệ đi trước. Vì vậy, thay vì phản ánh thế giới tâm hồn trẻ em của hiện tại, nhiều tác phẩm chỉ là sự hồi tưởng về một tuổi thơ đã xa. "Dĩ nhiên, hồi ức cũng có giá trị, có thể nuôi dưỡng tình yêu, lòng tự hào, giáo dục ý thức về truyền thống. Nhưng trong mọi lĩnh vực sáng tạo, hơi thở đương đại vẫn rất quan trọng" - ông bày tỏ.

Cũng theo nhà thơ này, muốn chạm tới trái tim độc giả nhỏ tuổi, người viết cần hòa mình vào thế giới trẻ thơ một cách chân thực, sống động. "Phải đặt mình vào vị trí của một đứa trẻ bây giờ để thấy rằng, văn học, âm nhạc hay hội họa dành cho các em cũng cần mang tinh thần hiện đại. Có thể phát triển từ truyền thống, nhưng không nên bỏ quên đời sống thực tại".

Cùng quan điểm, PGS.TS Văn Giá nhấn mạnh rằng, một trong những thách thức lớn nhất với người sáng tác hôm nay là làm sao chạm được vào "tiếng vọng của đời sống đương đại", nghĩa là cảm nhận sâu sắc và trung thực về thế giới mà trẻ em hiện tại đang sống. Theo ông, nếu nhà văn không nắm bắt được nhịp sống phong phú, phức tạp và đầy biến động của thời đại công nghệ, sẽ khó có thể xây dựng được hình tượng trẻ thơ chân thực và đồng điệu với hiện thực.

PGS.TS Văn Giá cho rằng, trẻ em hôm nay không còn sống trong thế giới của mũ rơm, của thời bao cấp... Các em đang trưởng thành giữa không gian công nghệ số, trong bối cảnh xã hội hoàn toàn khác, với một nhịp sống mới đầy tốc độ và áp lực. Nếu người viết không đồng hành được với những thay đổi đó, thì rất dễ rơi vào lạc điệu, không thể chạm tới tâm hồn trẻ thơ hiện đại.

Ngoài ra, ông còn chỉ ra điều quan trọng khác, đó là ngôn ngữ. Người viết cho thiếu nhi cần thực sự thấu hiểu được ngôn ngữ mà các em đang sử dụng, vốn đã thay đổi và phân tầng theo độ tuổi. Ngôn ngữ của bé thơ khác với tuổi mới lớn, mỗi tầng lại mang một hệ biểu đạt riêng, cách tiếp nhận riêng. Do đó, việc "chinh phục" được cả hai nhóm đối tượng này không hề đơn giản, và đây cũng chính là thách thức mà nhiều tác giả đang phải đối mặt.

Để hấp dẫn được thiếu nhi đương đại, theo nhà phê bình Văn Giá, mỗi người viết hôm nay cần trở về với "con người trẻ thơ" bên trong mình. “Chỉ khi người sáng tác thực sự sống cùng, sống trong lòng trẻ thơ hôm nay và biết đánh thức phần hồn nhiên ấy trong chính mình, họ mới có thể viết nên những tác phẩm sống động, chạm đúng nhịp cảm xúc của độc giả nhí. Nếu con người trẻ thơ bên trong người cầm bút trở nên cằn cỗi, thì không thể nào viết được cho thiếu nhi" - nhà phê bình Văn Giá nhấn mạnh.