Dòng Nậm Tôn bị bức tử

Dòng sông không tôm cá

Tại huyện Quỳ Hợp (tỉnh Nghệ An), trong khoảng 10 năm gần đây do sự “lên ngôi” của khoảng sản, do đó việc khai thác cũng vì thế mà nhộn nhịp hẳn lên. Mặc dù tạo ra việc làm, ngân sách địa phương tăng lên. Nhưng, hệ luỵ của nó cũng tỷ lệ thuận với số khoáng sản thu được.

Ngoài đường sá xuống cấp, ô nhiễm tiếng ồn, bụi thì trong nhiều năm qua dòng Nậm Tôn bị ô nhiễm nghiêm trọng, nước sông luôn tình trạng đục ngầu, trở thành “dòng sông chết” bởi ngay cả việc tưới tiêu cũng không thể thực hiện.

Nậm Tôn cùng với Nậm Huống là 2 phụ lưu chính của sông Dinh - một trong những biểu tượng tự nhiên của huyện Quỳ Hợp. Sông Nậm Tôn bắt nguồn từ những dãy núi thuộc địa phận các xã Châu Hồng, Châu Tiến và Liên Hợp. Nhiều đoạn trên các xã này, sông chảy ngầm dưới chân núi, tạo thành nhiều hang karst. Khi về tới địa phận xã Châu Quang, Nậm Tôn hợp với Nậm Huống, tạo thành sông Dinh.

Ông Lô Đình Hà (72 tuổi) - người dân trú tại xã Châu Hồng cho biết, dòng sông này đã “chết” hơn 5 năm nay, nó không phục vụ gì cho người dân, ngoài một màu đục ngầu. Trong ký ức của ông Hà, dòng sông Nậm Tôn từng trong vắt, người dân địa phương vẫn thường kéo nước sông về tận nhà để dùng trong sinh hoạt. Dòng sông cũng có nhiều tôm, cá, là nguồn lợi lớn cho họ. Vào những mùa khô, nước sông còn được dùng để tưới tiêu cho các cánh đồng lúa nơi đây. Tuy nhiên, số phận của dòng sông này đã phải thay đổi, khi những doanh nghiệp khai thác khoáng sản đầu tiên tới đây.

Đó cũng là ký ức của hàng trăm hộ dân nơi đây. Còn bây giờ, cứ năm này qua tháng khác, nước sông Nậm Tôn đều đỏ ngầu. Cá, tôm dần bị chết, người dân cũng chẳng còn dám dẫn nước vào tưới tiêu cho ruộng của mình. Bởi sau mỗi lần tưới, lúa dần héo úa, đất đai cũng bị thoái hóa do nguồn nước ô nhiễm. Không có nguồn nước để tưới, họ đành phải chuyển đổi cây trồng. Tình trạng ô nhiễm sông Nậm Tôn ngày càng nghiêm trọng trong những năm trở lại đây. Khi mà các mỏ quặng thiếc được cấp phép, đi vào hoạt động ngày càng nhiều.

Theo Chi cục Bảo vệ môi trường tỉnh Nghệ An, mẫu nước lấy từ điểm quan trắc trên sông Nậm Tôn có độ đục khá cao, chỉ số TSS nhiều lần vượt quy chuẩn. Cụ thể, năm 2017 chỉ số TSS vượt quy chuẩn từ 2,4 - 3,3 lần, năm 2018 vượt từ 1,63 - 4,73 lần, năm 2019 vượt từ 1,43 - 10,86 lần.

Đặc biệt năm 2020, chỉ số TSS xuất hiện trong đợt 3 tăng 808mg/l, trong khi theo quy chuẩn Việt Nam là 30mg/l (vượt 26,93 lần). Trong mẫu trầm tích cũng được đơn vị này quan trắc lần đầu tiên vào năm 2021 thì chỉ số Asen là hơn 157mg/kg trong khi theo quy chuẩn Việt Nam là 17mg/kg (vượt 9,28 lần), chỉ số thủy ngân Hg vượt 1,01 lần. Tuy nhiên, đây chỉ là những mẫu nước được lấy ở trạm quan trắc trên sông đoạn qua thị trấn Quỳ Hợp, cách khu vực thượng nguồn Nậm Tôn hàng chục km. Từ trên thượng nguồn, nơi có các mỏ quặng xuống đây, dòng sông đã được hợp lưu từ nhiều con suối nhỏ. Mức độ ô nhiễm vì thế có thể đã giảm đi nhiều.

Lén lút xả thải

Được biết, tính đến tháng 1/2022, trên điạ bàn huyện Quỳ Hợp có 13 mỏ quặng thiếc đã được cấp phép và còn hạn khai thác. Trong số này, có đến 10 mỏ quặng thiếc nằm trên thượng nguồn Nậm Tôn thuộc 3 xã Châu Hồng, Châu Tiến và Liên Hợp. Các chủ mỏ thường bơm hút nước ngầm lên để tuyển quặng, bóc tách các hợp chất, kim loại khác ra khỏi thiếc. Theo quy định, nguồn nước thải sau khi sử dụng để tuyển quặng xong phải cho xuống các hố lắng, thông qua các bước xử lý rồi tiếp tục tái sử dụng trở lại, mà không được xả ra ngoài môi trường.

Tuy nhiên, nhiều chủ mỏ sau khi tuyển quặng lại tìm cách xả thải trực tiếp ra môi trường. Điều này không chỉ ô nhiễm môi trường mà còn khiến nguồn nước ngầm bị bơm hút đến mức cạn kiệt. Không chỉ vậy, việc khai thác quặng “vô tội vạ” đã khiến nguồn nước ngầm cạn kiệt, hàng trăm nhà dân và công sở bị nứt nẻ, sụt lún, giếng nước thì cạn trơ đáy.

Theo kết luận của đoàn kiểm tra, nguyên nhân là do cạn kiệt nguồn nước ngầm. Một vị lãnh đạo huyện Quỳ Hợp cho biết, việc sông Nậm Tôn bị bức tử trong suốt hàng chục năm qua, là một trong những vấn đề nhức nhối nhất của địa phương. Chính quyền địa phương cùng các sở, ngành đã thường xuyên kiểm tra tại các mỏ quặng, nhưng rất khó phát hiện vi phạm.

Đơn cử, vừa qua, cơ quan chức năng huyện Quỳ Hợp kiểm tra đã phát hiện có 2 doanh nghiệp lén lút xả thải trực tiếp xuống sông Nậm Tôn. Theo đó, lợi dụng những đoạn sông chảy ngầm qua các hang karst nằm sâu trong núi, 2 mỏ quặng thiếc đã lắp những đường ống dài tới 800m, sau đó chôn ngầm dưới đất rồi chạy thẳng vào trong hang để xả thải.

Cụ thể, khi kiểm tra tại mỏ khai thác và tuyển quặng thiếc của Công ty TNHH Hồng Lương tại khu vực Hung Nọi (xã Châu Hồng), đoàn kiểm tra phát hiện một lượng lớn nước thải đỏ ngầu đang phun từ dưới đất lên. Lãnh đạo huyện Quỳ Hợp trực tiếp kiểm tra tại hiện trường đã lập tức điều máy múc tới và phát hiện đường ống được chôn sâu dưới lòng đất. Lần theo đường ống này, đoàn kiểm tra phát hiện điểm cuối xả thải nằm sâu trong lòng hang karst, nơi sông Nậm Tôn chảy ngầm qua.

Chưa dừng lại ở đó, tại bể lắng của Công ty TNHH Hồng Lương, đoàn kiểm tra còn phát hiện 1 máy bơm khoảng 11KW dùng để bơm đẩy nước thải. Đặc biệt, cũng ngay trong hang karst, đoàn kiểm tra còn phát hiện thêm 2 miệng đường ống khác. 2 đường ống này dài khoảng 400m dẫn tới hố lắng nước thải của Công ty TNHH Hà Cương. Đây là doanh nghiệp được cấp phép khai thác, tuyển quặng thiếc tại khu vực Thung Xén (xã Châu Tiến). Dù 2 mỏ này thuộc địa phận 2 xã nhưng lại giáp ranh với nhau và đều nằm cạnh sông Nậm Tôn.

Dù thời điểm phát hiện, 2 đơn vị này không xả thải, nhưng quá trình làm việc, các công ty này đã thừa nhận việc lắp máy bơm và hệ thống đường ống là mục đích để bơm nước xả vào hang karst khi lượng nước thải đầy hố lắng hoặc lúc mưa lũ lớn. 2 mỏ quặng này sau đó đã bị UBND huyện Quỳ Hợp xử phạt 420 triệu đồng. Đồng thời, bị đình chỉ hoạt động thi công, xây dựng có phát sinh chất thải 2 tháng để khắc phục vi phạm.

Ông Trần Đức Lợi - Phó Chủ tịch UBND huyện Quỳ Hợp cho biết, sau khi đình chỉ hoạt động ở 2 mỏ quặng này, dòng sông Nậm Tôn đang có dấu hiệu hồi sinh, trong xanh trở lại. Đây không phải lần đầu cơ quan chức năng phát hiện những mỏ quặng trên thượng nguồn sông Nậm Tôn xả thải ra môi trường. Ngày 20/5/2022, UBND tỉnh Nghệ An đã xử phạt Công ty cổ phần Tân Hoàng Khang 70 triệu đồng vì vi phạm tương tự. Đây là công ty được cấp phép khai thác, tuyển quặng thiếc ở khu vực Thung Lùn tại xã Châu Hồng, địa phương trong gần 3 năm qua đang vật lộn với nạn sụt lún, cạn nước, hố tử thần.