Giải mã những 'biểu tượng thời gian' trong khu di tích Hoàng thành Thăng Long

"Thành mới trăng soi bóng hững hờ

Thăng Long đô cũ các triều xưa”

Hoàng thành Thăng Long là di sản văn hóa thế giới giữa lòng Thủ đô Hà Nội toạ lạc tại số 18 Hoàng Diệu. Khu di sản có bề dày lịch sử hình thành liên tục hơn 1.300 năm với những di tích, di vật độc đáo, minh chứng cho lịch sử hào hùng của Thăng Long – Hà Nội và của dân tộc Việt Nam.

Theo sử sách ghi chép lại, Thăng Long - Hà Nội có đặc trưng là đô thị sông hồ điển hình. Khi quá trình kiến tạo địa chất đã định hình, Hà Nội lại có địa thế “Núi chầu sông tụ” là thắng địa đế đô, đó là lý do vua Lý Thái Tổ đã cho dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long vào mùa thu năm 1010.

Câu chuyện thả cá chép đầu năm

Tại Khu khảo cổ 18 Hoàng Diệu, nằm trong khuôn viên nhà Quốc hội, sau nhiều năm khai quật, các nhà khảo cổ đã tìm được hàng triệu hiện vật có niên đại xen lẫn nhau, chồng xếp lên nhau suốt 1.300 năm.

Lớp đất dưới cùng của Khu khảo cổ là một hệ thống kiến trúc trực thuộc từ thời thành Đại La, thể hiện được rõ qua một hệ thống những cột gỗ và các nền tảng về kiến trúc, các đường cống tiêu dùng để thoát nước, các giếng nước và những di vật khác.

Những lớp đất này đều mang dấu ấn sâu đậm của rất nhiều các thời kỳ lịch sử dân tộc, lại có phần diễn biến theo một trật tự nhất định và liên tục không bị gián đoạn. Đặc biệt là có cả vị trí ở phần trung tâm của Cấm thành và Hoàng thành Thăng Long xưa. Khu vực này được xem là một tài sản vô giá của nền văn hóa và lịch sử Việt Nam trong đó phải kể đến di tích đặc biệt nhất giếng nước hình xương cá được xây dựng vào thời đại nhà Trần, thế kỷ XIII.

Trong những năm qua, nhằm phát huy giá trị di sản khảo cổ học và đẩy mạnh nghiên cứu thể nghiệm văn hóa phi vật thể lễ hội cung đình, Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội đã tái hiện hàng loạt nghi lễ, từng bước làm sống lại hồn cốt của văn hóa cung đình, trong đó nổi bật là nghi lễ “Tống cựu nghênh xuân” trong dịp Tết Nguyên đán.

Theo Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội Nguyễn Thanh Quang, trong cung đình Thăng Long xưa, Tết Nguyên đán là lễ tiết lớn nhất được thực hiện theo một chuỗi các sự kiện trước thời khắc năm mới như: Tiến Xuân Ngưu, Ban Lịch, Phong ấn, thả cá chép, dựng cây nêu... “Nghi lễ “Dựng cây nêu và thả cá chép” tại Khu di sản Hoàng thành Thăng Long là một nét đẹp truyền thống, cần được giữ gìn và lan tỏa.

Đây là những nghi thức truyền thống trong dịp Tết Nguyên đán trong Cung đình và dân gian của người Việt, mang màu sắc Phật giáo và tín ngưỡng dân gian. Sau khi tiễn ông Công ông Táo về trời, tiến hành dựng cây nêu ngày Tết đánh dấu thời khắc chuyển giao giữa năm mới và năm cũ, cầu mong quốc thái dân an, mùa màng tốt tươi.

"Việc thực hành thả cá chép tại dòng sông cổ nhằm gìn giữ, phát huy di sản tại Hoàng thành Thăng Long, làm giàu thêm các sản phẩm văn hóa, chương trình giáo dục di sản tại điểm đến”, ông Nguyễn Thanh Quang bày tỏ.

Giá trị di sản trên dòng sông cổ

Những kết quả khai quật tại Khu di sản Hoàng thành Thăng Long nhiều năm qua đã và đang góp phần làm sáng tỏ những thông điệp từ quá khứ bằng sự xuất lộ của quần thể di tích kiến trúc quý giá cùng nhiều chứng cứ về các ao, hồ, dòng chảy đã từng xuất hiện nơi đây.

Theo PGS. TS Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học, vào những năm 2012 – 2013, bên cạnh việc phát hiện các dấu tích lầu gác, cung điện, đền đài, chùa chiền thì còn có khu vực sông hoặc hồ với những dấu tích rõ rệt là tầng đất chứa các trầm tích bùn.

Trong đó, hồ cổ nằm giữa khu A và B khu di tích 18 Hoàng Diệu mang lại rất nhiều chứng cứ về một hồ nước lớn, một môi trường có hệ động thực vật đã từng sinh sống ở đây. Hồ nước lớn được đào vào thời Lê, lộ rõ hai bờ đông – tây có chiều rộng là 48 m, hướng dòng chảy theo chiều Bắc – Nam đã phát lộ 140 m với diện tích 6.720 m².

Có thể kể đến những dấu tích về dòng chảy lớn được đào vào thời Lê, có hai bờ Đông - Tây rộng 48 m; hướng dòng chảy theo chiều Bắc - Nam đã phát lộ 140 m với diện tích gần 7 nghìn mét vuông. Đặc biệt, bên cạnh các dấu tích bùn, tàn tích một số loại thực vật như hoa sen, hoa súng… hay xác các loài nhuyễn thể như ốc, hến…, sát bờ Đông còn phát hiện một con thuyền gỗ dài khoảng 14 m khá nguyên vẹn cùng nhiều di vật gốm, sành thời Lê sơ, bánh lái thuyền ngự bằng gỗ tương ứng với bản vẽ chiến thuyền của thủy quân thời Lê - Trịnh hoặc thuyền ngự của hoàng gia thế kỷ XVII.

Kết quả khai quật này là tài liệu vô cùng quý giá không chỉ phản ánh lịch sử Thăng Long mà còn cho chúng ta hiểu thêm về môi trường sinh thái mặt nước và đời sống hoàng cung trong Cấm thành Thăng Long.

Hiện nay, hồ sen đã và đang được phục hồi một phần và phát huy giá trị, phục vụ nhu cầu tham quan, nghiên cứu của đông đảo công chúng và du khách. Con thuyền cổ - một hiện vật đặc biệt, minh chứng sống động, hấp dẫn về cuộc sống hoàng cung xưa cũng được bảo quản tại chỗ, bên trên đặt hình ảnh với lồng kính và đèn chiếu, cho khách chiêm ngưỡng từ trên cầu dẫn.

Theo Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội Nguyễn Hồng Chi, tour đêm Giải mã Hoàng thành Thăng Long dành cho khách nội địa ra mắt sau khi Việt Nam mở cửa hoàn toàn đón khách du lịch đã được đón nhận và đánh giá cao.

Vì vậy, để đón chào năm mới 2023 và đa dạng dịch vụ du lịch phục vụ khách, Trung tâm đã phối hợp với Công ty Du lịch Bền vững Việt Nam S.T.I.D và Công ty Mỹ thuật Long Thành xây dựng tour du lịch dành cho khách quốc tế “Đêm Hoàng Cung Thăng Long - Một cảm nhận độc đáo”.