Giữ lại một di sản tưởng chừng không thể cứu vãn

Đình Trần Đăng.

Công trình của cộng đồng

Ðình Trần Đăng được xây theo lối kiến trúc chữ Nhất, có năm gian, hai chái, bốn hàng cột lớn. Cổng đình có ba lớp mái, hai hàng trụ biểu, phía trước là cửa bức bàn, gian bên là cửa thượng song hạ bản. Tòa đại bái được dựng lại vào thời Nguyễn, năm 1860, giếng nước, cầu và cổng chính. Trên các vì kèo có chạm trổ tứ linh, mỗi đoạn là một tác phẩm nghệ thuật có giá trị cao. Người làng truyền lại rằng, khởi đầu của ngôi đình có từ thời Trần, đến thời Lê được mở rộng, làm mới và xây thêm một số công trình, rồi sau này, đình cũng được trùng tu một lần nữa vào đời Nguyễn. Vì vậy chi tiết trang trí, chạm trổ ở khắp nơi trong ngôi đình đều mang dấu ấn mỹ thuật của những thời kỳ này. Đặc biệt, năm 1988, đình làng Trần Ðăng được Bộ Văn hóa công nhận là di tích lịch sử…

Tuy nhiên, do sự tàn phá của thời gian, môi trường và khí hậu khắc nghiệt, đình làng Trần Ðăng đến nay đã hư hỏng phần lớn. Các thân gỗ lim chạm trổ và gốm đen quý hiếm từ thời Lê ở xà đỡ, đầu hồi bị mối mọt nặng. Có những thân gỗ đường kính vài chục cm nhưng mối ăn ruỗng bên trong chỉ còn vài cm. Các bức điêu khắc phần lớn không còn nguyên vẹn. Phần ngói lợp mái cũng hư hỏng nặng nề.

Trước vấn đề cấp thiết này, từ tháng 6/2009, Dự án bảo tồn, tu tạo và đào tạo của Ðức (GCREP) cùng KTS Lý Trực Dũng bắt đầu tu tạo khu di tích. Bên cạnh tòa nhà chính, dự án này còn tu tạo cầu, cổng, tường bao và khu nhà phụ của đình Trần Ðăng, cũng như giếng cổ giữa làng. Dân làng Trần Ðăng ủng hộ dự án một cách đắc lực. Bởi, ngôi đình có nhiều điểm rất đặc biệt nhưng hiện nay đã quá xuống cấp. Cùng với đó, đình làng Trần Ðăng không chỉ là một công trình xây dựng lâu đời với 700 năm tuổi và những bức chạm trổ tuyệt đẹp, mà còn mang ý nghĩa to lớn đối với đời sống tinh thần của người dân. Cùng với đó đây còn là nơi thờ cúng thần linh, nơi sinh hoạt cộng đồng từ thời xa xưa.
Với những giá trị đặc biệt đó, với công tác trùng tu đình làng Trần Ðăng đã được các chuyên gia áp dụng những phương pháp mới trong bảo tồn. Nhiều loại vật liệu mới được áp dụng trong bảo tồn và phục hồi các hạng mục bằng gỗ lim. Một số chất liệu thay thế tương đương với gỗ được trám vào những chỗ hỏng, sao cho vừa giống gỗ, mà lại chịu được thời tiết khắc nghiệt ở miền bắc. Những loại hóa chất chống mối mọt, nấm mốc và rêu cũng được tính toán sao cho hiệu quả nhất mà không ảnh hưởng đến sức khỏe con người.

Phương án tối ưu

Tuy nhiên, câu chuyện trùng tu một di sản kiến trúc thuần Việt với một ngôi đình có tuổi đời gần 500 tuổi như Trần Đăng đã đưa ra vô số những thách thức trong quyết định trùng tu di sản mà ở đó. Bởi đôi khi việc xê xích từng centimet trong trùng tu cấu trúc di sản, cũng ảnh hưởng tới số mệnh di sản. KTS Lý Trực Dũng bày tỏ, với việc trùng tu chúng tôi đã đưa ra vấn đề về việc hạ giải hay không hạ giải? Đưa ra quyết định, trong nhiều trường hợp là vô cùng khó khăn, phức tạp, bởi nó cần phải có quá trình khảo sát vô cùng vô cùng tỉ mỉ, cẩn trọng có nghiệp vụ, có sự cân nhắc kỹ lưỡng về mặt kỹ thuật của người am hiểu chuyên môn và cả sự hiểu biết về văn hóa, lịch sử và với sự đồng thuận của chủ thể của di sản.

Đỉnh điểm của câu chuyện trùng tu đình Trần Đăng là cách đây 10 năm, nhóm trùng tu của KTS Lý Trực Dũng đã thay thế một câu đầu nằm ngay đầu hồi của đình dài hơn 4 m, nặng gần một tấn. Nếu phải hạ giải thì toàn bộ đầu đao với linh vật bằng gốm đen và gạch nóc hoa chanh cũng bằng gốm, có niên đại khoảng 300 năm tuyệt đẹp vô cùng quý giá này sẽ bị phá hủy và giá trị lịch sử và văn hóa của đình Trần Đăng sẽ giảm sút, xuống cấp nghiêm trọng. Nhưng nếu không hạ giải, chẳng may xảy ra sự cố thì mái đình đổ sụp. Thậm chí người ta cho rằng đổ mái đình sẽ ảnh hưởng đến mệnh của làng, thì phải giải quyết ra sao? Bản thân nhiều người dân làng Trần Đăng và các làng lân cận, trong đó có các bậc cao niên và những người làm mộc lâu năm khẳng định, để thay câu đầu mục nát này với hư hại nghiêm trọng ở phần kết cấu chịu lực ngay đầu hồi của đình, thì bắt buộc phải hạ giải ít nhất một nửa mái đình!

Chính vì lý do này, đơn vị thi công của KTS Lý Trực Dũng đã tính toán để giải quyết mâu thuẫn này một cách kĩ lưỡng và thấu đáo. Từ việc tổ chức khảo sát công trình, tìm phương án kỹ thuật tối ưu giữa những nhà chuyên môn cho tới tương tác và thảo luận với người dân làng Trần Đăng – chủ thể của di sản? Băn khoăn, trăn trở, khảo sát rồi họp bàn, rồi lại khảo sát, trước khi nhóm chuyên gia lập phương án tỉ mỉ để đi đến quyết định thay câu đầu này mà không phải hạ giải.

Có thể thấy, với thành công trong việc trùng tu đình Trần Đăng dường như đang là lời giải cho không chỉ các nhà chuyên môn, các nhà quản lý mà đông đảo người dân trong cả nước rất bức xúc khi không ít di tích văn hóa, lịch sử gần đây bị xâm hại, biến dạng sau khi trùng tu, tôn tạo. Đơn cử như chùa Trăm Gian ở huyện Chương Mỹ (2013), chùa Hương (2015), chùa Khúc Thủy, Thanh Oai (2017)… bôi sơn đỏ. Nhiều hạng mục ở đền Phù Đổng bị sơn thếp tùy tiện (2017), hay thậm chí biến mất như đình Lương Xá có 300 tuổi ở huyện Ứng Hòa mới đây. Vừa qua, dư luận xã hội cũng hết sức quan tâm đến số phận của nhà thờ Bùi Chu khi có tin nhà thờ đã bị xuống cấp nặng và vì lý do an toàn nên phải đại tu tháo dỡ xây mới.

Chia sẻ tại buổi tọa đàm, KTS Trần Huy Ánh cho rằng, cái gay go nhất bây giờ là không có thợ giỏi. Hiện nay, điều tốt là chúng ta có các phương tiện như máy móc hỗ trợ đục đẽo, hình ảnh 3D lưu trữ để dễ trùng tu, nhưng tìm ra thợ giỏi lại quá khó. Cũng theo ông Ánh, việc trùng tu di tích cần chú ý tới tiếp cận cộng đồng trong bảo tồn di sản. Hiện nay, có ý kiến cần phải thúc đẩy các ông bộ nọ ngành kia, chưa thực ra họ không giúp đỡ được gì nhiều, mà chính là tiếp cận cộng đồng.