Hành trình lưu giữ di sản Báo Cứu Quốc

Báo Cứu Quốc được lưu trữ từ số Mùa Xuân năm 1942 tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Các cán bộ Phòng Quản lý hiện vật Bảo tàng Lịch sử Quốc gia cho biết, Báo Cứu Quốc hiện vật gốc đang được lưu trữ tại đây bắt đầu từ số Mùa Xuân ra ngày 10/2/1942. Trong giai đoạn 1942 – 1945, Báo Cứu Quốc được lưu trữ gần như trọn bộ (24/30 số và 4 số phụ trương), cung cấp cho giới nghiên cứu những thông tin chính xác chân thực về một giai đoạn cách mạng đầy khó khăn gian khổ nhưng sôi nổi và hào hùng của Đảng và nhân dân ta. Sau giai đoạn này, Báo Cứu Quốc và Báo Giải Phóng (cơ quan ngôn luận của Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam) được lưu trữ không đầy đủ qua các năm 1947, 1948, 1949, 1950, 1951, 1953, 1954 và cách quãng cho đến năm 1976.

Cho đến nay, toàn bộ hiện vật Báo Cứu Quốc cũng như Báo Giải Phóng tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia vẫn đang được lưu trữ và phục vụ tra cứu theo hình thức thủ công, chưa được số hóa. Cùng với những quy định bảo quản hiện vật nghiêm ngặt của Bảo tàng, nên việc tiếp cận cũng chưa thật thuận tiện.

ThS. Phan Tuấn Dũng - Trưởng phòng Truyền thông và Đối ngoại của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, người đã làm luận văn nghiên cứu về việc sưu tập Báo Cứu Quốc giai đoạn 1942 - 1945 từ nhiều năm trước cho hay: Bộ sưu tập Báo Cứu Quốc tại Bảo tàng chính là nguồn tư liệu có giá trị to lớn về nhiều mặt, đã được nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm khai thác sử dụng làm tư liệu cho các công trình nghiên cứu. Theo ông Dũng, việc thực hiện đề tài khoa học về Báo Cứu Quốc giai đoạn 1942 - 1945 đang lưu trữ tại Bảo tàng cũng nhằm giới thiệu Báo Cứu Quốc với tư cách như một nguồn sử liệu quan trọng, một di sản văn hóa của dân tộc giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám 1945. Các thế hệ hậu sinh có thể thấy rõ điều này qua giá trị chính trị tư tưởng, lịch sử phát triển của Báo Cứu Quốc qua các thời kỳ (hoạt động bí mật, công khai...), trong tiến trình cách mạng, đồng thời giúp cho việc nghiên cứu lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam một cách đầy đủ hơn.

Có một điều thú vị là khi nghiên cứu kỹ về Báo Cứu Quốc trước Cách mạng Tháng Tám, ông Dũng cho biết, một thể loại ngôn ngữ được sử dụng thường xuyên và khá phổ biến trên báo chính là thơ và kịch thơ, ca dao. Trong 24 số Báo Cứu Quốc và 4 số phụ trương hiện đang được lưu trữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia (trước đó là Bảo tàng Cách mạng Việt Nam), có 25 bài thơ ca dao cứu quốc rải rác ở các số báo, chủ yếu là ở những số báo Xuân. Những bài thơ ấy thường là ca dao thể thơ lục bát gần gũi, dễ thuộc với người dân, nhằm cổ động trực tiếp cho phong trào quần chúng, cho Mặt trận Việt Minh, kêu gọi quần chúng hăng hái gia nhập Việt Minh đánh Pháp đuổi Nhật giành độc lập tự do. Những bài thơ - ca dao ấy đã đem lại hiệu quả to lớn trong việc tuyên truyền đường lối chính sách của Đảng, của Mặt trận Việt Minh. Ông Dũng ấn tượng với bài “Nụ cười Tết” (số Mùa Xuân 1942, ngày 10/2/1942):

Nụ cười thầm bảo bạn cần lao

Cười với mồ hôi với màu đào

Co cẳng đạp tung vòng áp bức

Ngọn cờ tranh đấu đã nêu cao...

Hay còn một ngôn ngữ khác đáng lưu ý mà Báo Cứu Quốc thời kỳ ấy sử dụng đó chính là minh họa báo bằng tranh vẽ châm biếm đả kích. Trên tất cả các số Báo Cứu Quốc mà Bảo tàng lưu giữ, có khoảng 7 tranh như vậy. Chủ đề chính là tập trung tố cáo tội ác của Nhật - Pháp, cổ động cho chính sách đoàn kết dân tộc đánh Pháp đuổi Nhật, cổ động cho việc đón đọc Báo Cứu Quốc những số ra sau này.

Hiện Bảo tàng Lịch sử Quốc gia đang lưu trữ một bộ sưu tập Báo chí Cách mạng với hơn 140 đầu báo, lên đến hàng ngàn tờ báo. Trong số này có đến 72 loại báo chí cách mạng phát hành trước Cách mạng Tháng Tám 1945 và Báo Cứu Quốc là một trong những di sản đó. Như đã nói ở trên, Bảo tàng Lịch sử quốc gia chỉ lưu trữ được tờ báo Xuân Cứu Quốc từ số ra ngày 10/2/1942, có nghĩa là tờ Cứu Quốc ra số đầu tiên ngày 25/1/1942 không có trong bộ sưu tập của Bảo tàng. Cho dù đã qua nhiều lần sưu tập bổ sung, cũng như kêu gọi hiến tặng hiện vật cho bảo tàng nhưng đến nay việc sưu tầm bổ sung những số báo Cứu Quốc đầu tiên ấy vẫn chưa thể đầy đủ.

Số hóa di sản Báo Cứu Quốc tại Thư viện Quốc gia

Tại Thư viện Quốc gia Việt Nam, các cán bộ của Phòng Báo - Tạp chí cho biết, trải qua nhiều thập niên, với những điều kiện bảo quản và lưu trữ tài liệu hiện vật ở nhiều giai đoạn rất khó khăn, nên Thư viện Quốc gia chỉ đang lưu trữ những tờ Báo Cứu Quốc từ năm 1945 trở về sau. Tuy nhiên cũng không thật đầy đủ trọn bộ. Cụ thể, năm 1945 chỉ có báo ra từ số tháng 9 đến tháng 12 (từ số 36 đến số 130); Năm 1946 có báo từ tháng 1 đến tháng 12 ( từ số 130 - đến số 440); Năm 1947 có báo từ tháng 9 đến tháng 12 (số 688 - 794)... và cho đến Báo Cứu Quốc những năm sau này. Thư viện Quốc gia Việt Nam hiện cũng đang lưu trữ Báo Giải Phóng.

Điều đáng mừng là toàn bộ Báo Cứu Quốc đã được số hóa lưu trữ dưới dạng Microfilm đưa vào cơ sở dữ liệu của Thư viện Quốc gia, lưu trên trang Web của Thư viện Quốc gia (Mục tra cứu - CSDL toàn văn - Thư viện báo chí) nên rất thuận tiện và hữu ích cho những người có nhu cầu nghiên cứu, tìm hiểu. Riêng Báo Giải Phóng được đóng tập bìa cứng, xếp giá và bảo quản theo quy định nghiêm ngặt của Thư viện.

Góp mặt tại Bảo tàng Báo chí Việt Nam

Một dấu mốc đáng nhớ là vào năm 2020, Lễ khai trương trưng bày Bảo tàng Báo chí Việt Nam diễn ra đúng vào dịp 95 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, 155 năm xuất bản tờ báo tiếng Việt đầu tiên, 70 năm thành lập Hội Nhà báo Việt Nam. Tại đây lưu trữ hơn 2 vạn tư liệu, hình ảnh, hiện vật của các nhà báo, cơ quan báo chí trao tặng và chuyển nhượng, gồm nhiều sưu tập báo, tạp chí từ 1865 đến nay, nhiều thiết bị, dụng cụ tác nghiệp, tư liệu ảnh, sổ sách, ghi chép, bản thảo... Đây là những hiện vật vô giá, khắc họa quá trình làm báo gian khổ nhưng đầy vinh quang của các thế hệ nhà báo.

Phần trưng bày của Bảo tàng đưa người xem đi theo 5 giai đoạn nổi bật của nền báo chí Việt Nam. Trong số các hiện vật được trưng bày tại đây có phiên bản Báo Cứu Quốc, Giấy báo tử nhà báo Cao Kim, nguyên phóng viên Báo Giải Phóng tại chiến trường, khi đồng đội tưởng ông đã hi sinh.

Việc lưu trữ Báo Cứu Quốc tại các bảo tàng, trung tâm lưu trữ lớn quốc gia đã tạo điều kiện giúp đông đảo công chúng tận mắt được chiêm ngưỡng di sản Báo Cứu Quốc trải qua hành trình 84 năm phát triển.