Lễ hội Trỉa lúa của đồng bào dân tộc Bru-Vân Kiều: Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Ngày 3/2/2021, Bộ trưởng Bộ VHTTDL đã ban hành Quyết định số 608/QĐ-BVHTTDL về công bố đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia “Lễ hội Trỉa lúa của người Bru-Vân Kiều”, xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình (thuộc loại hình lễ hội truyền thống).

Lễ hội Trỉa lúa của đồng bào dân tộc Bru-Vân Kiều nơi đây diễn ra từ ngày 11 đến 14/7 âm lịch. Đây là công đoạn cuối của quy trình làm nương làm rẫy như chặt, đốt, cốt, trỉa, nhưng đã được dân bản nâng lên thành lễ hội với ý nghĩa là trước khi đem hạt giống cất giữ trong gùi kín đáo hàng năm ra, trỉa xuống đất cầu mong thần trời, thần nước, thần rừng, thần núi giữ gìn bảo hộ cho sự sinh sôi nảy nở chắc hạt nặng bông có ngày thu hoạch.

Dân bản xin thần ban cho hạt giống được mọc lên cây lúa, cây ngô, cây đỗ... khỏe mạnh, xanh tươi, không cho chim chóc, muông thú phá hoại để có mùa màng bội thu, người dân bản no ấm.

Theo người dân ở bản Khe Cát, xã Trường Sơn kể lại, Lễ hội Trỉa lúa ở bản luôn được tổ chức ở nơi gò cao dưới chân núi Chồng, nơi đó có nhiều cây cổ thụ, trên đỉnh có 3 ngọn núi cao vút. Khám thờ đặt tựa lưng vào hướng núi Chồng, mặt hướng qua núi Khe Cát mà dân gian bản xứ gọi là núi Vợ.

Đúng 7 giờ 30 khi mặt trời chiếu xuống vùng đất lễ, 2 thanh niên khỏe mạnh khiêng đến một con lợn trắng đặt xuống cạnh khe nước chảy. Việc trước tiên là làm lễ tế sống (hiến sinh) lợn. Lúc này già làng sẽ báo lệnh khai lễ và dân bản đứng khép vòng quanh con lợn, hướng mắt về giữa. Già làng ở giữa vòng người, tay trái xách chai rượu, tay phải cầm chiếc ly thủy tinh nâng lên rót đầy rượu rồi miệng cất lời khấn to cho mọi người cùng nghe.

Khấn xong, già làng tưới rượu từ chiếc ly đang cầm trên tay lên đầu lợn, thân lợn. Tưới rồi, vẫn chiếc ly ấy, già lại rót rượu trong chai ra đầy và chuyền vòng từ trái sang phải theo vòng người cùng đứng để uống hưởng lễ. Người được đón ly uống xong, lại chấp tay hướng về con lợn vái với ý nghĩa cám ơn con lợn đã thay họ làm vật hiến sinh cho các vị thần nhân dịp lễ.

Khi rượu đã uống hết vòng thì các đồ tể bắt đầu múc nước bên khe dội rửa lợn cho sạch, xóc đòn đưa lợn lên cao, dùng cây dao nứa sắc chọc tiết, hứng vào một chiếc chậu lớn. Chọc tiết xong thì cạo lông và mổ lợn rồi luộc chín.

Khi lợn đã được luộc chín, các đồ tể chia làm hai phần đặt lên hai tầng của khám thờ. Tầng cao thờ thần trời, thần núi, tầng thấp thờ thần đất, thần sông. Ở hai bên khám thờ là hai chiếc gươm đẽo bằng gỗ một dài, một ngắn tạo nên vẻ oai linh. Một vò rượu cần đặt ở dưới đất trước khám thờ, 5 chiếc cần chọc lên vươn về 5 phía như biểu tượng của các vía vũ trụ là kim, mộc, thủy, hỏa, thổ.

Từ xa cách 5 mét cắm dựng xuống đất mấy chiếc dùi chọc lỗ vạt một đầu nhọn, mấy cái gùi nứa thấp một quai mang bên hông đựng hạt giống và mấy que lấp lỗ chừng bốn gang tay như chờ sẵn, đợi lệnh thần ban để cùng người xuống rẫy.

Chuẩn bị xong lễ, già làng lại bước vào đứng trước khám thờ để làm lễ thứ tiếp. Lúc này dân bản xếp hàng đứng về phía phải khám thờ. Bốn lão bản khác cùng với già mặc đồng phục lễ đứng nghiêm túc trước khám thờ. Già bước tách hàng lên trước và cất lời khấn cầu mong thần phù hộ cho dân bản sức khỏe tốt, ban cho hạt giống được mọc lên cây lúa, cây ngô, cây đỗ… khỏe mạnh, xanh tươi, không cho chim chóc, muông thú phá hoại để có mùa màng bội thu người dân bản no ấm.

Sau lời khấn, một số dân bản vai đeo gùi, tay cầm gậy chọc lỗ đi xung quanh bãi đất để thực hiện nghi thức gieo hạt. Già làng cầm một cái nia trong đó đựng ít thóc giống, vừa nhún nhảy như người sảy thóc, vừa tiếp tục khấn, gọi thần lúa về phù hộ cho dân làng làm ăn thịnh đạt.

Sau khi cúng xong tất cả dân bản cùng nhau quây quần bên những mâm cỗ. Mọi người vừa ăn, vừa nói chuyện vui vẻ. Họ cũng cùng nhau bước vào phần hội với các trò chơi và cùng nhau hát những các làn điệu dân ca truyền thống.

Ngoài Lễ hội Trỉa lúa của người Bru-Vân Kiều, tỉnh Quảng Bình cũng có nhiều di sản văn hóa phi vật thể đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia như: Hò khoan Lệ Thủy; Lễ hội Cầu ngư của ngư dân miền biển; Lễ hội Đập trống của người Ma Coong xã Thượng Trạch, huyện Bố Trạch; Lễ hội đua bơi thuyền truyền thống trên sông Kiến Giang, huyện Lệ Thủy… Các di sản đã góp phần tích cực trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa đặc sắc của từng dân tộc, vùng miền, cũng như góp phần phát triển ngành du lịch ngày một bền vững, thu hút khách du lịch nhiều hơn.