Lưới an sinh tốt sẽ hóa giải tình trạng “già hóa” dân số

Là một chuyên gia nghiên cứu về lĩnh vực an sinh xã hội và dân số, theo ông, việc dân số Việt Nam đã chạm mốc 100 triệu dân và sẽ bước vào thời kỳ dân số già trong thời gian ngắn sẽ có tác động thế nào đến các chính sách an sinh xã hội, đặc biệt là chính sách bảo hiểm xã hội?

GS,TS Giang Thanh Long: Theo dự báo dân số của Tổng cục Thống kê cho giai đoạn 2019-2069, Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ “cơ cấu dân số vàng” vào năm 2039 - chỉ sau 3 năm khi mà dân số bước vào thời kỳ dân số “già” (khi tỷ lệ người từ 65 tuổi trở lên chiếm hơn 14% tổng dân số).

Như vậy, tại thời điểm này, Việt Nam đang có xu hướng dân số song hành với nhau, nên nếu không tận dụng cơ hội từ “cơ cấu dân số vàng”, thì cũng có nghĩa là sẽ bỏ qua cơ hội để chuẩn bị tốt cho dân số “già”.

Về hệ thống bảo hiểm xã hội, số liệu tính đến hết năm 2022 cho thấy, chỉ có khoảng 38% lực lượng lao động tham gia; nghĩa là còn tới 62% lực lượng lao động chưa tham gia trụ cột an sinh xã hội quan trọng này. Đây là thách thức rất lớn của Việt Nam hiện nay và trong thời gian tới.

Trong giới nghiên cứu về an sinh xã hội, những nhóm dân số chưa tham gia bảo hiểm xã hội là những nhóm “ở giữa mất tích” - họ là những người lao động không phải là lao động nghèo, nhưng cũng không phải lao động giàu về mặt thu nhập. Theo các báo cáo nghiên cứu, phần lớn những người chưa tham gia bảo hiểm xã hội là lao động phi chính thức (lao động không có hợp đồng, lao động thỏa thuận miệng…).

Nếu tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội không được cải thiện thì sẽ là một thách thức rất lớn. Mặc dù một bộ phận dân số không có lương hưu hay trợ cấp xã hội, họ vẫn có thể tự bảo đảm bằng các nguồn thu nhập khác khi trở thành người cao tuổi và không còn làm việc, nhưng thực tế cho thấy, tỷ lệ những người như vậy trong dân số cao tuổi rất thấp, trong khi phần lớn số họ rơi vào khó khăn, đặc biệt với những người đối mặt với nhiều vấn đề sức khỏe và phải sống dựa vào sự hỗ trợ của con, cháu.

Điều này đã xảy ra ngay cả ở những nước có thu nhập cao thuộc Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD). Đặc biệt, cú sốc sâu, rộng về mặt kinh tế của đại dịch Covid-19 vừa qua cho thấy, nhiều người cao tuổi trước đây có thể dựa vào con cháu, thì họ đã mất “điểm tựa” khi chính con cháu của họ cũng đang phải vật lộn duy trì thu nhập và bảo đảm sức khỏe.

Vì vậy, để giải quyết những thách thức đó, việc cần làm ngay là mở rộng hệ thống bảo hiểm xã hội theo cả chiều ngang (tăng diện bao phủ đối tượng tham gia) và chiều dọc (tăng chế độ và mức hưởng).

Một trong những nội dung sửa đổi của Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) lần này là bổ sung tầng trợ cấp hưu trí. Ông đánh giá thế nào về nội dung này, có cần điều chỉnh gì không cho phù hợp với thực tế nước ta? Ông có chia sẻ về kinh nghiệm thực hiện của một số quốc gia về vấn đề này?

Một trong những khẳng định của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) trong nghiên cứu ở nhiều quốc gia có tỷ lệ nhóm “ở giữa mất tích” cao là không có cách nào khác ngoài hệ thống bảo hiểm xã hội đa tầng để có thể thực hiện bảo đảm tăng độ bao phủ cả chiều ngang và chiều dọc như đã nói ở trên. Hệ thống đa tầng kết nối giữa cơ chế đóng góp và phi đóng góp cũng như tạo ra nhiều tầng thu nhập cho người tham gia hệ thống bảo hiểm xã hội.

Một số nước có thu nhập cao trong khu vực (như Nhật Bản, Hàn Quốc) và có thu nhập trung bình (như Trung Quốc, Thái Lan) đã thiết kế hệ thống hưu trí theo hướng này để bảo đảm lưới an sinh thu nhập đa dạng cho người cao tuổi. Tại Việt Nam, hệ thống hưu trí và hệ thống trợ cấp xã hội đang có sự tách biệt. Cụ thể, hệ thống hưu trí dành cho những người tham gia đóng góp vào hệ thống, trong khi hệ thống trợ cấp xã hội dành cho người trong độ tuổi 60-79 xét theo gia cảnh hoặc từ 80 tuổi trở lên nếu không có hưu trí và trợ cấp bảo hiểm xã hội khác.

Để bảo đảm lưới thu nhập đa tầng, không bỏ lọt ai, thì hai hệ thống này cần kết nối chặt chẽ với nhau. Ngay cả khi chỉ hưởng mức tối thiểu, nhiều nghiên cứu khảo sát cũng cho thấy, người cao tuổi được cải thiện về tinh thần khi họ không cảm thấy phụ thuộc hoàn toàn vào người khác và cũng nâng cao được vai trò của họ trong hộ gia đình. Việc tạo ra sự an tâm thu nhập tuổi già sẽ cải thiện đời sống người cao tuổi ở các khía cạnh kinh tế, xã hội và sức khỏe, đây chính là lý do vì sao nên thúc đẩy chính sách bảo hiểm xã hội đa tầng.

Theo ông, những nội dung của dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) lần này cần lưu ý những vấn đề gì trong việc triển khai cho phù hợp thực tế?

Xét về mặt nhân khẩu, Việt Nam có cả thuận lợi và khó khăn. Thị trường lao động dồi dào nhưng tỷ lệ người lao động tham gia bảo hiểm xã hội còn thấp. So với mục tiêu của Nghị quyết 28-NQ/TW, con số này đang chững lại, mà một phần là do những tác động tiêu cực của đại dịch Covid-19 trong thời gian vừa qua.

Cùng lúc đó, vòng luẩn quẩn với việc tham gia bảo hiểm xã hội từ thị trường lao động dồi dào nhưng kỹ năng thấp như nhiều nước khác cũng hiện hữu: “kỹ năng thấp làm các công việc năng suất thấp -> thu nhập thấp -> không tham gia bảo hiểm xã hội hoặc đóng bảo hiểm xã hội ở mức thấp và tiết kiệm thấp -> có mức hưởng hưu trí thấp”.

Từ những thực tế này, dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) có những đề xuất cải cách dần dần, thay vì ồ ạt để bảo đảm đúng đối tượng tham gia và có các chế độ và mức hưởng phù hợp.

Thí dụ, dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) có đề xuất chế độ thai sản cho người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện và khoản này do ngân sách nhà nước chứ không phải do Quỹ Bảo hiểm xã hội chi trả. Người về hưu có bảo hiểm y tế miễn phí cũng do ngân sách chi trả.

Để bảo đảm nguồn chi, Chính phủ cũng phải cân nhắc từng chính sách phù hợp với nhu cầu của người lao động nhất để thực hiện. Đây cũng là cách bảo đảm tính khả thi cho dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) theo kỳ vọng của nhiều người.

Xin trân trọng cảm ơn ông!