Nghệ nhân giữ thổ cẩm của người Mạ
Với lòng yêu nghề và mong ước gìn giữ nét đẹp truyền thống của đồng bào người Mạ, nghệ nhân Ka Chất (55 tuổi, buôn Bù Gia Rá, xã miền núi Đồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng) đang âm thầm giữ nghề và truyền lửa cho thế hệ trẻ biết thế nào là cái đẹp của những vuông vải thổ cẩm dân tộc mình.
Sản phẩm thổ cẩm trưng bày tại nhà dài của buôn Bù Gia Rá được Ka Chất dệt ròng rã trong 2 tháng
Người đồng bào Mạ ở Đồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng có rất nhiều nghề truyền thống như: Đan gùi, đan lát, rèn sà gạc, làm diều sáo… Trong đó, nghề dệt thổ cẩm được xem là nghề truyền thống tiêu biểu nhất của đồng bào nơi đây. Ngoài thời gian làm nương rẫy, người phụ nữ đồng bào Mạ lại gắn mình bên khung cửi. Thế nhưng, trong thời gian qua, nghề dệt thổ cẩm đang ngày càng mai một với nhiều lý do khác nhau.
Nghệ nhân Ka Chất cho biết: “Tôi lớn lên từ chiếc địu trên lưng mẹ, năm 5 tuổi tôi đã đứng cạnh khung dệt mỗi khi mẹ làm việc và được mẹ truyền nghề lại. Năm 12 tuổi tôi đã biết dệt thành thạo và có nhiều sản phẩm bán ra cho bà con đồng bào dân tộc Mạ và cả người Kinh trong buôn… Ngày đó phụ nữ Mạ mà không biết dệt thì bị người ta xem là không khéo tay. Quần áo cho các thành viên trong gia đình đều do người phụ nữ làm ra. Thế nhưng, do xã hội ngày càng phát triển, nam nữ trong buôn giờ ăn vận quần jean, áo sơ mi… nên nghề dệt thổ cẩm của đồng bào ngày càng thưa dần, lớp trẻ không còn mặn mà với nghề dệt, tôi rất buồn…”, bà Ka Chất, trăn trở.
Nhìn những khung cửi bị vứt trong xó nhà, còn chị em thì không mặn mà với khung cửi nữa, tận trong tâm của Ka Chất rất buồn. Bà lo đến một ngày nào đó phụ nữ Mạ không còn biết “đưa thoi” và những sản phẩm thổ cẩm của người dân tộc thiểu số đồng bào mình sẽ bị lãng quên… Từ những trăn trở đó, bà Ka Chất đã tự thân vận động, mở lớp dạy dệt thổ cẩm tại nhà riêng của mình với mục đích truyền lại nghề truyền thống cho người đồng bào.
Nghệ nhân Ka Chất đang truyền nghề lại cho thế hệ sau
Ka Chất nói: “Chiếc khung dệt của người Mạ không giống với các dân tộc khác mà được làm từ những thanh tre rời nhau. Người phụ nữ Mạ ngồi dệt trên khung dệt trải dài và theo kỹ thuật luồn sợi chắc chắn và tinh xảo. Điều đặc biệt, tài năng của các nghệ nhân Mạ là ở chỗ đó không cần có bản thiết kế, mọi thứ đã có sẵn ở trong đầu. Và quan trọng là sự điều khiển của đôi tay sao cho nhuần nhuyễn, khéo léo và phải có sức khỏe…”.
Được sự ủng hộ của chính quyền xã Đồng Nai Thượng, trong nỗ lực để duy trì nghề đang có nguy cơ mất dần trong đời sống cộng đồng của người dân bản địa. Năm 2013 vừa qua, Tổ hợp tác làng nghề truyền thống Bù Gia Rá được ra đời, bà Ka Chất là chủ nhiệm với 5 thành viên trong 5 buôn. Do chị em còn nhiều khó khăn về kinh tế, thiếu nguyên liệu sản xuất, thiếu đầu ra… bà Ka Chất không quản ngại khó khăn, bà đi nhiều nơi, tham gia nhiều Hội chợ triển lãm để tìm đầu ra cho sản phẩm. “Mỗi thành viên phải tự nỗ lực tìm đầu ra cho sản phẩm, bằng cách tự mang hàng đi bán lẻ hoặc ký gửi nhờ các cửa hàng trên huyện Cát Tiên bán giúp… khó khăn là vậy nhưng đổi lại không ai bỏ nghề”, Ka Chất tâm sự. Là người yêu thổ cẩm, và là Chủ nhiệm Tổ hợp tác nên bà Ka Chất luôn tự nhủ phải làm mọi cách để chị em không ai xa rời khung cửi.
Để đáp ứng được nhu cầu và thị hiếu khách hàng, Ka Chất đã dày công tìm hiểu, nghiên cứu và sáng tạo ra mẫu mã, hoa văn mới và học thêm kỹ thuật thêu để đa dạng hóa sản phẩm… Ngoài những sản phẩm truyền thống là váy, áo, khăn, Tổ hợp tác còn dệt túi xách, ví, hộp đựng đồ trang sức… Vì thế, những sản phẩm chị em trong Tổ hợp tác làng nghề truyền thống Bù Gia Rá làm ra đã dần dần được thị trường đón nhận. Sản phẩm của Tổ hợp tác sản xuất ra không chỉ được tiêu thụ ở trong huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng mà còn được nhiều khách hàng ở TP Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng…
Nói về hướng đi sắp tới của Tổ hợp tác làng nghề truyền thống Bù Gia Rá, ông Nguyễn Huy Cao, cán bộ Sưu tầm Nghiên cứu văn hóa dân gian Cát Tiên, đánh giá: “Bảo tồn và phát triển nghề truyền thống không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế, xã hội mà còn góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa các dân tộc. Vì vậy, dệt thổ cẩm cần có sự hỗ trợ đầu tư nhiều hơn nữa. Có như vậy thổ cẩm cũng như những sản phẩm của các làng nghề truyền thống mới được gìn giữ, phát triển, từ đó góp phần phong phú thêm đời sống kinh tế, văn hóa - xã hội của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên”.
Trao đổi với chúng tôi, ông Nguyễn Văn Tiến, Chủ tịch UBND xã Đồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên cho biết: “Khi Tổ hợp tác làng nghề truyền thống Bù Gia Rá được thành lập đến nay, đã tạo việc làm thường xuyên cho gần 10 chị em trong buôn với thu nhập bình quân từ 1,5 - 2 triệu đồng/tháng, và tạo việc làm thời vụ cho 50 chị em trong buôn. Nỗ lực của của bà Ka Chất không những giúp nghề dệt truyền thống được bảo tồn, phát huy mang lại thu nhập, mà còn giúp đời sống của chị em trong buôn ngày càng cải thiện”.
