Nghệ nhân hồi sinh nghệ thuật thêu long bào

Gia đình truyền thống

NNND Vũ Văn Giỏi là một nghệ sĩ, đam mê và dám dấn thân. Ông từng học mỹ thuật chuyên ngành thiết kế, nhưng được nghề tổ “giữ lại” làng để giữ tiếng thơm làng nghề. Xuất thân trong gia đình theo nghề thêu truyền thống, ông Giỏi gắn bó với “nghiệp” kim chỉ từ năm lên 9 tuổi.

Có một cơ duyên khiến ông Giỏi trở thành người phục dựng trang phục truyền thống cung đình. Đó là năm 1994, ông Giỏi gặp ông Trịnh Bách, một Việt kiều với niềm đam mê phục dựng trang phục và văn hóa truyền thống Việt Nam. Cuộc gặp gỡ và mối liên hệ sau này đã mở ra cơ hội cho ông Giỏi ý tưởng, thêm kiến thức, quyết tâm nghiên cứu những hoa văn tinh xảo trên trang phục truyền thống của vua chúa, và không chỉ dừng lại ở triều Nguyễn. Ngoài ra, ông Giỏi còn tìm gặp các nghệ nhân giỏi nghề trong cả nước, xin tư liệu, tham khảo nguồn để có thông tin về nghệ thuật thêu cổ, hoa văn, hoạ tiết trên long bào, trang phục cung đình của các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn. Đến nay, nghệ nhân Giỏi cùng nhóm thợ đã làm được hàng chục bộ trang phục cung đình, gồm áo nhà vua, hoàng hậu, thái tử, công chúa... Tiêu biểu trong số đó là các bộ long bào của vua Bảo Đại, Đồng Khánh, Tự Đức...

Gia đình ông Giỏi có truyền thống “cha truyền con nối”, đến con trai ông là đời thứ 7. Hiện nay, cả các thành viên đều có thể tham gia vào quá trình thêu sản phẩm truyền thống. Suốt những năm qua, nghệ nhân Vũ Văn Giỏi đã truyền lại kỹ thuật cho con cái cũng như thợ trong làng. Anh Vũ Đình Thi là người đã học được từ bố rất nhiều. Anh Thi cho biết, ngày nay có công nghệ thêu bằng máy hiện đại, mũi kim, đường chỉ đều nhưng việc phối màu và chi tiết thêu không mượt mà, có hồn như thêu tay. “Cũng là trang phục cung đình, nhưng mỗi bộ ở mỗi triều đại và người mặc khác nhau lại có những điểm khác biệt, đòi hỏi nghệ nhân thêu phải có sự nghiên cứu sâu sắc. Cách thêu và lối thêu trên từng bộ trang phục là vô cùng quan trọng” - anh Thi chia sẻ.

Tương truyền, tiến sĩ Lê Công Hành sau khi học nghề thêu ở nước ngoài đã truyền dạy lại cho người dân nhiều làng nghề ở phía nam Hà Nội, nhưng mỗi nơi lại giữ bí quyết riêng. Duy nhất làng Đông Cứu nắm giữ kỹ thuật thêu trang phục của vua, chúa và nổi tiếng khắp cả nước. Trải qua nhiều bước thăng trầm, có lúc nghề thêu bị mai một, nhưng những người con tâm huyết vẫn gìn giữ nghề tổ. Dẫu việc tiêu thụ sản phẩm thêu hiện nay có khó khăn, song ở làng vẫn còn những nghệ nhân tâm huyết lưu giữ kỹ thuật thêu truyền thống, đặc biệt là NNND Vũ Văn Giỏi, người hồi sinh nghệ thuật thêu long bào.

Nghề thêu cũng lắm công phu

Để phục dựng những bộ trang phục giống phiên bản gốc nhất có thể, ông Giỏi phải đối mặt không ít khó khăn trong việc tìm hiểu và nghiên cứu kỹ thuật thêu cổ. Chẳng hạn, long bào của vua dù có thêu bao nhiêu mũi thì các mũi phải đều về khoảng cách, gam màu phải có sắc độ khác nhau. Ông Giỏi chia sẻ: “Cuộc sống đi lên, nhưng các sản phẩm, trang phục về cung đình thì mai một. Càng nghĩ, tôi càng thấy mình cần phải làm nhiều việc hơn để phục dựng những sản phẩm đó, gồm cả long bào, gối, đồ trang trí nội thất, tranh cổ… Nhưng có những bộ trang phục không thể khôi phục được, vì không đủ tư liệu để làm căn cứ”.

Trong quá trình hoàn thiện một bộ trang phục cung đình, khó khăn và mất vả nhất là thêu long bào. Để may, thêu một bộ long bào có thể kéo dài cả năm, thậm chí nhiều năm. Người nghệ nhân phải tuân thủ kỹ thuật đặc biệt, phức tạp như kỹ thuật thêu kim tuyến, chỉ se hai chiều... Có những bộ trang phục ông phải làm đi làm lại nhiều lần và cũng không ít lần phải bỏ, do sản phẩm bị lỗi. Tuy tiếc nhưng ông không nản, mà coi đó là bài học để rút kinh nghiệm cho những tác phẩm sau.

Theo ông Giỏi, trong quá trình thêu, làm sao phải tuân thủ nguyên bản kỹ thuật thêu cổ, thể hiện được những lề lối, văn hóa ngày đó. Người hôm nay nhìn vào phải thấy được những nét độc đáo của cổ phục và nghề xưa. Ông Giỏi chia sẻ: Suốt nhiều năm, tôi dành thời gian tìm hiểu, tìm kiếm tài liệu; tìm hiểu cách các cụ ngày xưa thêu vì nghệ thuật cung đình rất khắt khe, đòi hỏi sự chính xác từng đường kim, mũi chỉ, chứ không phải như nghề thêu bây giờ là người thợ, người nghệ nhân tự do sáng tác.

Không chỉ dừng lại ở việc khôi phục kỹ nghệ xưa, nghệ nhân Vũ Văn Giỏi còn miệt mài đưa nghề thêu ở Đông Cứu đến gần công chúng thông qua các hội chợ và triển lãm trên cả nước. Những tác phẩm thêu tay tinh xảo của ông đã vượt ra khỏi biên giới quốc gia, hiện diện tại nhiều nước như Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ… và được giới thiệu trang trọng trong các bảo tàng lớn khắp cả nước. Tiêu biểu là các kỳ Festival Huế, trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử, Bảo tàng Cung đình Huế… Mỗi đường kim, mũi chỉ từ bàn tay ông không chỉ khẳng định tinh hoa của nghề thêu truyền thống mà còn góp phần lan tỏa những giá trị văn hóa Việt Nam đến bạn bè quốc tế.

Những năm gần đây, không ít vị chức sắc ở các đình làng, dòng dõi của các triều đại trước tìm đến ông Giỏi, nhờ phục dựng cổ phục. Khi ấy, ông lại kỳ công xắn tay vào thực hiện, mỗi sản phẩm là một tác phẩm duy nhất. Nhiều người cũng đặt câu hỏi về giá cả, vì sao nó lại đắt thế? Ông Giỏi giải thích: “Giá đắt, không phải vì đó là trang phục của vua chúa, mà là vì nó đẹp và có giá trị về văn hóa. Có những sản phẩm chính tôi cũng không định giá được. Vì thời gian làm ra sản phẩm đó hết bao lâu, nhiều khi tôi còn chẳng nhớ nổi”.

Hiện nay, phong trào hồi sinh, mặc cổ phục, chụp ảnh khá phát triển trong giới trẻ trên cả nước. Không ít người đã kết nối, trao đổi thông tin, đặt hàng ông Giỏi. Ông Giỏi mong rằng, sẽ ngày càng có thêm nhiều người trẻ nghiên cứu, tìm hiểu cổ phục Việt Nam, giới thiệu cho đông đảo công chúng biết đến.