Những thách thức thời đại

Trong một xã hội ai cũng bận rộn thì cảm giác thiếu thốn về thời gian đã và đang ảnh hưởng đến sự sum vầy, sự gắn kết của các thành viên trong một gia đình. Ngày càng nhiều hơn những bữa cơm phải chờ đợi nhau: con đợi bố mẹ, vợ đợi chồng. Lại cũng có một tình cảnh nữa trong các gia đình thời hiện đại, ngay cả khi có đủ thành viên, nghĩa là có khi người ta ngồi chung dưới một mái nhà mà vẫn không kết nối được với nhau. Bởi vì mỗi người sử dụng một công cụ công nghệ thông minh để kết nối với ở đâu đó, có khi là trong thế giới ảo của mình… thay vào việc cùng trò chuyện với nhau.

Ngần ấy năm vòng xoay kinh tế thị trường, sự thống trị của vật chất đã làm tan nát không ít gia đình Việt. Người thân kiện nhau ra tòa, chém giết nhau vì phân chia tài sản không còn là xa lạ nữa. Nhưng có một thứ âm ỉ khác, không dễ nhìn thấy như tiền bạc, sức công phá ghê gớm hơn nhiều là chủ nghĩa thực dụng và hưởng thụ, lối sống bất chấp đã lung lay tới tận mỗi gia đình Việt.

Ảnh hưởng từ tư tưởng nho giáo phương Đông với rất nhiều qui tắc trong gia đình, sự phát triển của gia đình hiện đại trong đó yêu cầu đề cao cá nhân, giải phóng con người khỏi những lệ thuộc, lề thói phong kiến, là bước tiến bộ. Nhưng cũng không thể phủ nhận, sự quá đà của chủ nghĩa cá nhân đã làm lỏng lẻo kết cấu truyền thống của gia đình Việt. Hàng nghìn năm trước, Khổng Tử cho rằng xã hội chỉ có thể yên ổn, giữ được thế quân bình khi mỗi gia đình trong xã hội luôn yên ấm, hòa đồng theo phương châm “Một nhà hòa thuận mới có thể giáo dục cả nước hòa thuận”. Sách “Đại học” của Khổng Tử viết: “Nếu trong một nhà mà mọi người đều nhân hậu, thì cả nước đều nhân hậu. Nếu trong một nhà mà mọi người đều lễ nhượng thì cả nước đều lễ nhượng”. Vì thế, để nhà có gia phong, gia đình luôn hòa thuận, nhân hậu, có lễ nhượng, mọi thành viên phải phải nhận thức nghiêm túc về danh phận của bản thân, từ đó sống và ứng xử sao cho phù hợp với lễ nghĩa, tôn ti, hiếu thuận, có trên có dưới, yêu thương người trong gia đình, anh chị em đoàn kết, thương yêu đùm bọc lẫn nhau, anh chị nhường nhịn, thương yêu em, em phải biết nghe lời, lễ phép với anh chị… Và vì coi trọng vai trò của huyết thống nên Nho giáo đồng thời yêu cầu mỗi người không chỉ coi trọng gia đình của mình, mà còn phải coi trọng họ hàng, dòng tộc. Như vậy với Nho giáo, gia đình vừa tồn tại trong các mối gắn kết tộc họ, vừa là tế bào của xã hội được tổ chức, tồn tại có trật tự, kỷ cương, có phép tắc để bảo đảm “cha ra cha, con ra con, chồng ra chồng, vợ ra vợ”, mọi thành viên trong gia đình có vị trí, vai trò riêng, có trách nhiệm cụ thể, có lòng yêu thương, đùm bọc lẫn nhau…

Và cho đến thời điểm hiện tại chúng ta vẫn phải thừa nhận rằng nhiều quan niệm, lề lối, phép tắc trong tổ chức gia đình theo quan điểm Nho giáo vẫn có những giá trị nhất định. Cho đến thời điểm này, người ta không còn phải quá băn khoăn về mô hình gia đình nữa. Gia đình hạt nhân hay gia đình truyền thống theo kiểu tam tứ đại đồng đường, cha mẹ ở nhà dưỡng lão hay con cái bắt buộc phải chăm sóc phụng dưỡng cha mẹ cũng không còn là vấn đề phải gây tranh cãi nhiều. Bởi vì đã đến lúc có những thứ phải tất yếu xảy ra trong một xã hội ngày càng theo xu hướng hiện đại và hội nhập. Nhưng rồi trải qua ngần ấy năm, chúng ta phải thừa nhận những giá trị nền tảng của gia đình là bất biến, chỉ là chúng ta làm thế nào cho nó phù hợp hơn với đời sống xã hội hiện đại hôm nay.

Gia đình vẫn mãi tồn tại với ý nghĩa là nơi đầu tiên xây dựng nhân cách con người, từ giáo dục đạo đức, lối sống và những kỹ năng cơ bản nhất. Ứng xử trong mỗi gia đình quyết định phần lớn đến văn hóa và đạo đức xã hội theo nghĩa vừa là xây dựng một thế hệ trẻ lớn lên vừa là sự phản chiếu trực tiếp vào xã hội. Không thể không nói rằng trách nhiệm giáo dục của cha mẹ đối với con trẻ đang lơi lỏng và có phần phó mặc cho nhà trường, xã hội. Đạo đức và phẩm chất xã hội xuống cấp có phải đang bắt đầu từ mỗi gia đình không? Cũng giống như xã hội, ý nghĩa nêu gương trong gia đình là cực kỳ quan trọng. Không thể có những đứa trẻ lớn lên tuân thủ luật pháp, tôn trọng thầy cô, tự trọng và có trách nhiệm nếu cha mẹ coi việc chạy chọt, tham nhũng, biếu xén… như là chuyện thường ngày trước mặt con cái. Văn hóa ứng xử trong gia đình không phải chỉ là việc ứng xử giữa những người thân với nhau mà còn là ứng xử với cuộc đời, với xã hội. Từ đó mà hình thành nên nhân cách con người.

Mỗi mùa hè đến, nhiều gia đình ở thành phố đổ xô cho con đi học lớp kỹ năng sống như một xu hướng thời thượng. Nhưng kỹ năng ứng phó với một số tình huống nhất định có thể gặp phải trong cuộc đời như bị đi lạc vào rừng, gặp hỏa hoạn hay gặp một con rắn độc, ví dụ thế, chỉ là một phần nhỏ. Không có kỹ năng sống nào lại có thể được hình thành chỉ trong một vài tuần lễ.

Bão táp của ma túy, của công nghệ thông tin, không chỉ đến với riêng trẻ con mà cả người lớn cũng đang phải đối mặt. Nhưng cũng đừng vì thế mà đổ cho lỗi khách quan rằng tại công nghiệp hóa hiện đại hóa và hội nhập quốc tế làm cho gia đình Việt Nam biến dạng, mất đi những nền tảng tốt đẹp như sự thương yêu đùm bọc, chăm sóc lẫn nhau, chị ngã em nâng, tinh thần vị tha, chia sẻ …

Và chúng ta tin rằng trong dòng chảy chung, sau nhiều thập kỷ chung chiêng, trong mỗi gia đình Việt vẫn còn hiếu thảo và yêu thương – những giá trị cốt lõi nhất để hình thành và níu giữ phẩm chất làm người. Gia đình thời nay vừa từ trong những giá trị nhân bản dân tộc hòa trộn cùng tinh hoa thời hiện đại mà thành để tiến tới văn minh mà vẫn gắn kết. Không khư khư giữ lấy những truyền thống không còn phù hợp, mà với điều kiện kinh tế điều kiện xã hội hiện nay, có nhiều thứ muốn giữ cũng không được nữa. Nhưng có những giá trị vẫn trường tồn, trong mỗi gia đình Việt Nam thời hiện đại. Chúng ta phải làm gì để vượt qua những thách thức của thời hiện đại nếu không phải là việc giữ lấy những nền tảng gia đình, để nhờ đó mà hình thành nền tảng xã hội.