Những thầy thuốc mát tay ở làng Đại Yên

Ông Hoàng Văn Thược thu hái lá đơn tướng quân trong vườn nhà.

Làng Đại Yên, thuộc phường Ngọc Hà, quận Ba Đình, Hà Nội. Dù vẫn còn một số hộ vẫn sống bằng nghề bán lá thuốc và bốc thuốc, nhưng những mảnh vườn thuốc Nam ở Đại Yên chỉ còn đếm được trên đầu ngón tay và đang có nguy cơ mai một từng ngày.

Gọi là làng bởi người ta cứ quen miệng chứ thực ra Đại Yên lên phố lâu rồi. Làng nằm ngay cạnh phố Ngọc Hà, cách trung tâm thủ đô cũng chỉ có vài cây số. Về đây, vẫn cổng làng rêu phong trầm mặc, vẫn còn những nếp nhà ngói đơn sơ lẫn trong nhà cao tầng bê tông sừng sững. Và, vẫn còn những khoảnh sân phơi đầy thuốc nam, thơm lừng.

Trước đây, ở làng Đại Yên gia đình nào cũng có một vườn cây lá thuốc. Cả làng là vựa thuốc cung cấp cho Viện Y học cổ truyền Việt Nam, Đại học Dược Hà Nội và thuốc nam từ làng được đưa đi khắp các chợ nội thành như Khâm Thiên, Cửa Nam, Đồng Xuân, Phố thuốc Bắc. Thế nhưng, giờ điểm lại, cả làng Đại Yên chắc cũng chỉ còn chục nhà theo nghề này thôi.

Tôi ghé vào thăm nhà bà Quế, 3 giờ chiều, bà bảo ra hái bòn ít lá thuốc nam để chiều cô con gái kịp gánh ra đầu làng bán. Lâu nay, hoa lợi từ mảnh vườn này cũng tạm đủ sống. Làng này lâu nay đã thành lệ, con dâu về làng cũng theo nghề mà con gái lấy chồng tận đâu cũng không bỏ. Nghề không giàu nhưng cũng chẳng đói đâu. Bà Quế bỏm bẻm kể.

Hỏi về tác dụng của những lá thuốc này, bà Quế nhanh nhảu bảo, chữa được nhiều bệnh lắm, ngày xưa lấy đâu thuốc kháng sinh, thế nên cứ ho, sốt, cảm cúm, đái dắt hay bà đẻ tắc sữa…phải dùng lá hết. Ví như cây khổ sâm chữa bệnh về đường ruột, cây lá lốt phối hợp chữa bệnh xương khớp, cây rau má hạ sốt, giải độc, làm lành vết thương, cây lá nếp vừa tạo hương thơm cho các món xôi, chè, vừa thanh nhiệt, giải độc.

Người Đại Yên không chữa bệnh theo cách bắt mạch và kê đơn như thường thấy ở các nhà thuốc y học cổ truyền, những “lương y” ở đây chủ yếu nghe khách hàng kể các triệu chứng, hỏi các biểu hiện của bệnh và dựa vào kinh nghiệm sẵn để bốc thuốc. “Được cái chúng tôi ai cũng mát tay, cứ bốc thuốc là khỏi bệnh, chả phải dùng viên kháng sinh nào cả” – bà Quế bảo vậy.

Hỏi bà, làng Đại Yên còn nhiều người có vườn thuốc nam không. Bà Quế bảo, cũng chả còn mấy người, chủ yếu là người già như ông Sảo, cụ Trinh, cụ Thược…còn đa phần người ta đi mua thuốc các nơi về bán. Làng lên phố, tấc đất tấc vàng, làm gì có mấy người bỏ cả mảnh vườn mấy trăm mét, trị giá tiền tỷ để thu về mỗi ngày vài chục ngàn hả cô?

Thực ra, cũng khó trách người làng Đại Yên. Đất thành phố cả trăm triệu một mét, mấy ai dại gì mà bỏ tiền tỷ để thu về trăm ngàn mỗi ngày. Dù không còn nhiều đất để trồng thuốc, bác Đỗ Thị Thủy người làng Đại Yên bao lâu nay vẫn gắn bó với những kiến thức học được từ mẹ, rồi tìm hiểu thêm. Thế nên, bên chân cột điện, gần cổng làng, gian hàng thuốc nam của bác luôn đông khách. Hầu hết các loại bệnh đều được bác tư vấn cẩn thận, nhất là dịp này, trong tiết giao mùa, người già, trẻ em rất hay ho hắng, cảm lạnh. Vừa bán hàng, bác Thủy vừa căn dặn cách sử dụng các cây lá. Phần lớn chúng ít tác dụng phụ, cho nên khi mua và dùng thuốc nam, ai cũng thấy an tâm hơn dùng kháng sinh.

Vườn thuốc nam ở làng Đại Yên.

Nằm cách phố Đội Cấn có vài chục mét, thật không thể tin vẫn còn sót lại một ngôi nhà vườn rộng đến cả nghìn mét vuông với vườn thuốc nam xanh mướt mắt. Chủ nhân là ông Hoàng Văn Thược, năm nay ngoài 80 tuổi. Người làng vẫn bảo ông gàn dở, bán quách đi một nửa chia cho các con cháu xây nhà cửa hay đầu tư buôn bán gì đó, cứ ôm khư khư để mỗi tháng thu nhập còm cõi từ ít lá thuốc chẳng đủ tiền hai bữa cơm rau.

Kệ, người ta nói gì thì nói, bao năm nay ông Thược vẫn gìn giữ khu vườn này như giữ bảo bối vậy. Chả thế, có nhiều loại thuốc đặc biệt ngoài chợ không có người ta vẫn thường tìm đến vườn nhà ông. Chỉ cây cổ thụ tỏa bóng mát cả một góc vườn ông bảo, đấy là cây đơn tướng quân - một loại kháng sinh rất tốt của thuốc nam. “Ngày trước, loại này được dùng phổ biến lắm, thế nhưng bây giờ tân dược nhiều, chữa bệnh nhanh nên người ta ít mua. Giờ một năm tôi cho thu hái 3, 4 lần, mỗi lần được 500 ngàn”.

Hay như cây khổ sâm chữa bệnh đường ruột và tiêu hóa rất tốt. Còn nếu khắp mình nổi mẩn ngứa, dùng lá khổ sâm, kinh giới, lá đắng cay, lá trầu không, nấu nước xông và tắm đỡ rất nhiều. Cây đinh lăng cũng rất tốt, rễ đinh lăng có vị ngọt, hơi đắng, tính mát có tác dụng thông huyết mạch, bồi bổ khí huyết, lá có vị đắng, tính mát có tác dụng giải độc thức ăn, chống dị ứng, chữa ho ra máu, kiết lỵ…Ông Thược bảo, kể ra thì nhiều lắm, thế nhưng bây giờ cuộc sống hiện đại, người ta cứ tiện là ra mua thuốc tân dược nên ít người dùng thuốc lá như ngày trước.

Dân gian từ xa xưa đã biết tận dụng các cây lá trong vườn nhà để phòng và chữa bệnh rất hiệu quả, bởi vậy những làng lá cả nghìn năm tuổi như làng Đại Yên đang mai một dần đi trong sự nuối tiếc của nhiều người.

Đơn tướng quân còn có tên khác là cây lá khôi, khôi nhung, khôi tía. Theo nghiên cứu, đơn tướng quân có tác dụng tiêu độc, chống dị ứng và kháng khuẩn mạnh. Người dân thường dùng lá đơn tướng quân chữa dị ứng. Ở nước ta, cây mọc hoang gần sông suối, ven rừng ở các tỉnh miền núi phía Bắc và được trồng ở đồng bằng để làm thuốc. Bộ phận dùng làm thuốc là lá. Cây trồng bằng hạt vào mùa xuân. Thu hái lá bánh tẻ quanh năm, thường dùng tươi nhưng có thể phơi hay sấy khô để dùng dần.

Trong nhân dân thường dùng lá đơn tướng quân dị ứng, mẩn ngứa, mày đay, ghẻ, viêm họng, thấp khớp có sưng nóng đỏ đau,...