Nỗ lực bảo tồn nghề rèn của người Mông

Thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế -xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021-2030 (Chương trình MTQG 1719), tỉnh Điện Biên đang lưu giữ và phát huy những giá trị văn hoá của đồng bào Mông, đồng thời tạo ra một sản phẩm du lịch mới trên địa bàn từ nghề rèn.

Xã Mường Phăng, thành phố Điện Biên Phủ, tỉnh Điện Biên có 3 bản là người Mông sinh sống, nhiều gia đình ở đây vẫn duy trì nghề rèn nông cụ truyền thống, vừa để sử dụng vừa để cung cấp ra thị trường. Sản phẩm phong phú, đa dạng như: dao, liềm, thuổng, búa... được thực hiện thủ công, từ khâu cắt sắt thép, tạo hình, quai búa, làm tay cầm… không có sự can thiệp của máy móc.

Nghệ nhân Cứ A Lộng ở bản Lọng Háy, xã Mường Phăng năm nay đã ngoài 60 tuổi, ông đã gắn bó với lửa lò, tiếng búa gần 50 năm nay. “Nếu không phải ngày mùa, ngày chợ thì vẫn cứ đều đặn dậy từ sáng sớm để làm dao cho khách đặt rồi mới làm những việc đồng áng khác trong ngày. Nguyên liệu dùng để rèn được sử dụng chủ yếu là những thanh thép có độ bền và tính đàn hồi tốt từ nhíp ô tô. Khi nung thép, không được nung quá già lửa cũng không non quá. Khi nó đỏ vừa đủ thì phải mang ra tán ngay, phải dùng nhiều lực và đều tay. Càng tán được đều và nhiều thì nó càn”, ông Lộng cho biết.

Để nhận biết thanh thép đã được nung nóng đủ già hay chưa, người thợ rèn phải nhận biết màu đỏ của thép nung bằng mắt thường, điều này yêu cầu người làm phải rất tinh tế và nhiều kinh nghiệm. Do đó, thời gian làm việc cũng là yếu tố rất quan trọng. “Nếu làm vào những lúc nắng nóng quá, người thợ dễ bị hoa mắt nhìn màu đỏ của thanh thép nung không được chuẩn, nên vào mùa hè, mỗi ngày chỉ làm việc liên tục từ 6 giờ đến khoảng 9 giờ sáng là phải nghỉ. Quá giờ đó mặt trời lên cao, người cũng mệt rồi, nắng nóng sẽ làm cho mình hoa mắt, nhìn màu đỏ của thép nung không chuẩn nữa”, ông Lộng nói.

Tuỳ vào mỗi người thợ, họ có những bí quyết rèn cho riêng mình, nhưng cách để thử độ sắc của dao, thì muôn đời nay người Mông vẫn dùng thân cây chuối. Ông Lộng chia sẻ: “Thanh dao vừa được nung đỏ gõ vào 1 cây chuối. Dao là phải dùng đến 1 cây chuối tươi như thế này, phần lưỡi dao phải ngập vào thân chuối, không ngập quá sâu cũng không được quá nông. Các ông bà mình từ xưa bảo nhựa chuối giúp cho thân dao được bền và sắc hơn, nếu cho vào nước lưỡi dao sẽ giòn hơn, khi dùng dễ bị mẻ và gẫy. Và khi dao được tôi nguội hẳn với nhựa chuối, người thợ sẽ mài bằng đá mài. Công đoạn này không đòi hỏi sức lực nhiều, nhưng yêu cầu người thợ phải khéo léo và dẻo tay để có thể mài cho con dao được bóng, mịn và sắc.

Nghề rèn của đồng bào Mông không chỉ tạo ra những nông cụ phục vụ nhu cầu sinh hoạt mà còn góp phần duy trì nét văn hóa độc đáo truyền thống của dân tộc mình. Hiện nay, trong các thôn, bản chỉ còn rất ít hộ lưu giữ nghề rèn truyền thống nhưng nhu cầu sử dụng nông cụ rèn vẫn rất lớn. Do đó, một số hộ vẫn giữ nghề rèn, tạo ra nông cụ để bán tại các phiên chợ, giúp người dân tăng thu nhập và trở thành thứ sản phẩm thủ công không thể thiếu mỗi khi đến với du lịch cộng động.

Anh Phan Quốc Chế, du khách đến Điện Biên cho biết: “Sản phẩm dao của người Mông luôn thu hút được sự quan tâm của phái mạnh. Ai đến du lịch cũng muốn “bỏ túi” về để trang trí hoặc để lưu niệm”.

Nghề rèn của người Mông là một sản phẩm văn hoá có tính chất đặc trưng của đồng bào Mông, nhưng trong bối cảnh hội nhập về văn hoá và kinh tế thị trường, cũng như các nghề truyền thống khác, nghề rèn của người Mông gặp không ít khó khăn.

Nhằm gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của đồng bào các DTTS, nghề rèn của người Mông cùng với 3 di sản văn hoá khác của tỉnh Điện Biên vừa được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể cấp quốc gia.

Ông Nguyễn Quang Hưng, Chủ tịch UBND thành phố Điện Biên Phủ cho biết: Sau khi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công bố di sản, thành phố Điện Biên Phủ đã thực hiện khảo sát, nghiên cứu thực địa thu thập thông tin, đánh giá thực trạng nghề rèn thủ công truyền thống dân tộc Mông, sau đó đã tổ chức tập huấn, truyền dạy bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa truyền thống dân tộc Mông theo Chương trình MTQG 1719 tại xã Mường Phăng.