Phân loại sản phẩm thuốc lá mới: Cân nhắc giữa khuyến cáo quốc tế và yêu cầu quản lý quốc gia

Nội dung trong báo cáo có bao gồm bảng định nghĩa các loại sản phẩm thuốc lá và nicotine hiện nay, cũng như đánh giá mức độ hấp dẫn giới trẻ của từng loại, vốn đang là mối quan tâm hàng đầu của nhiều quốc gia.

WHO: Thuốc lá nung nóng có mức độ hấp dẫn giới trẻ thấp nhất

Dựa trên hệ thống phân loại sản phẩm thuốc lá và nicotine của TobReg (WHO), thuốc lá nung nóng (Heated tobacco products – HTP) được đánh giá là sản phẩm có mức độ hấp dẫn giới trẻ thấp nhất trong tất cả mọi loại sản phẩm, bao gồm từ thuốc lá truyền thống, xì gà, shisha, đến thuốc lá điện tử (TLĐT) và các loại kẹo gum nicotine. Lý do chính nằm ở cơ chế vận hành phức tạp hơn, không quá thuận tiện, lại khó che giấu, và không được thiết kế theo cách thu hút giới trẻ.

Cụ thể, xét đến yếu tố thuận tiện cho giới trẻ sử dụng, TLLN nằm ngoài tiêu chí này. Về thiết kế, để sử dụng TLNN đòi hỏi phải có thiết bị làm nóng, điếu thuốc lá đặc chế phải thay sau mỗi lần sử dụng, quy trình lắp đặt nhiều bước, và giới hạn số lần hút trong mỗi lần sử dụng, thiết bị cần thời gian làm nóng trước khi sử dụng. Chính điều này khiến TLLN bị xem là “cồng kềnh”, nên nằm ngoài các tiêu chí là “thiết kế để sử dụng kín đáo” và “tiện lợi” với giới trẻ, theo TobReg đánh giá.

Điều quan trọng nhất, TobReg loại trừ tiêu chí “thiết kế giống vật phẩm, kẹo hoặc đồ chơi dành cho giới trẻ” đối với TLNN.

Hai trong 6 yếu tố đánh giá tính thu hút giới trẻ của TLNN cũng đều là có mặt ở toàn bộ các sản phẩm thuốc lá khác, kể cả nhóm truyền thống là thuốc lá điếu, xì gà, thuốc lá cuốn, thuốc lá tẩu, đó là có thêm mùi hương và phụ gia tạo hương vị.

Mặc dù có sự khác biệt về mức độ hấp dẫn, WHO vẫn đưa ra khuyến nghị nhất quán rằng tất cả các sản phẩm có chứa nicotine đều gây nghiện và có hại. Khuyến nghị mới nhất của WHO công bố vào tháng 6/2025 đề nghị các quốc gia quản lý TLNN theo luật kiểm soát thuốc lá quốc gia, và xem xét cấm TLĐT do nguy cơ thu hút giới trẻ cao hơn.

Mặt khác, định nghĩa của TobReg nêu rõ: Thuốc lá nung nóng (TLNN) là sản phẩm thuốc lá tạo ra khí hơi có chứa nicotine và các chất hóa học gây hại khi nguyên liệu thuốc lá được làm nóng hoặc thiết bị chứa nguyên liệu thuốc lá được kích hoạt. Khí hơi được hít vào khi người sử dụng ngậm và hút vào từ thiết bị. Các sản phẩm này chứa nicotine gây nghiện mạnh và các chất phụ gia không phải là thuốc lá, và thường có thêm hương vị.

Phân tích theo định nghĩa này, TobReg xác định rõ TLNN là sản phẩm thuốc lá, tạo ra khí hơi – không phải khói – từ quá trình làm nóng thuốc lá, và chứa nicotine từ nguyên liệu thuốc lá thật.

Thuốc lá điện tử đạt 6/6 đặc điểm hấp dẫn giới trẻ

Trong khi đó, TLĐT đạt đủ 6/6 tiêu chí thu hút giới trẻ trong nhóm “Các sản phẩm thuốc lá và nicotine dạng hít”, theo báo cáo kỹ thuật của TobReg.

Đánh giá của TobReg cho thấy TLĐT có toàn bộ các tiêu chí dẫn đến sự hấp dẫn giới trẻ, bao gồm hương vị, thiết kế kín đáo, tính tiện lợi, thiết kế giống đồ chơi, phụ gia giúp dễ sử dụng và đặc biệt là không chứa lá thuốc lá – một đặc điểm khiến nhiều thanh thiếu niên hiểu nhầm rằng sản phẩm này “ít độc hơn”. Do cấu tạo của TLĐT chỉ gồm buồng chứa dung dịch, nằm trong thiết bị điện tử hóa hơi, nên không bị rào cản về thiết kế sản phẩm. Trong đó, loại TLĐT dùng một lần (disposable e-cigarettes) không cần sạc hoặc châm thêm dung dịch càng có cách sử dụng tiện lợi hơn, giá thành thấp và dễ che giấu, nên đặc biệt thu hút giới trẻ.

Chính vì vậy TLĐT có thể dễ dàng trở thành công cụ bị thị trường chợ đen thao túng, biến tướng thành nhiều mẫu mã hấp dẫn lại dễ giấu (như thỏi son, USB, cây bút, hộp sữa) hay mô phỏng nhân vật hoạt hình, dễ dàng thu hút giới trẻ và che dấu sự kiểm tra của phụ huynh, nhà trường.  

Nhìn từ công bố phân loại và so sánh của WHO/TobReg, TLĐT bị đánh giá là dễ dùng, dễ giấu, dễ mua, nhiều mùi hương, nhiều kiểu thiết kế. Đây là lý do TLĐT mới được xem là nhóm sản phẩm cần ưu tiên quản lý nghiêm ngặt nhất khi xây dựng chính sách bảo vệ thanh thiếu niên.

Trong nước, mới đây nhất, trong buổi họp thảo luận nhóm về dự thảo Luật Đầu tư sửa đổi, đại biểu Quốc hội Nguyễn Lân Hiếu, Giám đốc Bệnh viện Đại học Y Hà Nội (đoàn Bình Định) đã đề cao sự cần thiết phải phân loại rõ ràng giữa TLNN và TLĐT, vì mức độ rủi ro của hai loại sản phẩm này có sự khác biệt rõ rệt.

Sự khác biệt về mặt khoa học (như báo cáo TobReg chỉ ra) và thực tiễn (như nguy cơ ma túy hóa của TLĐT) đòi hỏi Việt Nam cần có một khung pháp lý rõ ràng, riêng biệt để kiểm soát chặt chẽ cả hai sản phẩm. Mục tiêu cuối cùng là bảo vệ sức khỏe cộng đồng và thanh thiếu niên, không nhân nhượng với bất kỳ sản phẩm nicotine gây nghiện nào.

Ông phân tích rằng TLNN về cơ bản vẫn là thuốc lá sợi, dù chưa công nhận về mức độ an toàn hơn so với thuốc lá truyền thống.

Ngược lại, ông nhấn mạnh TLĐT lại tiềm ẩn mức độ nguy hiểm cao hơn rất nhiều. Cơ chế hoạt động của sản phẩm này hoàn toàn khác biệt khi không sử dụng dạng sợi mà ở dạng dung dịch. Do đặc điểm là dung dịch hóa học, việc giám sát thành phần bên trong gần như không thể thực hiện được. Người dùng có thể tùy ý pha trộn thêm các hợp chất gây nghiện, thậm chí là ma túy dạng lỏng, điều này tạo ra mối nguy rất lớn cho người sử dụng.

Vì vậy, việc phân định rõ ràng từng nhóm sản phẩm sẽ giúp các cơ quan quản lý nâng cao cảnh báo và nhận diện đúng đâu là mối nguy tiềm ẩn đối với cộng đồng, đại biểu Lân Hiếu nhấn mạnh.

Trước đó, theo hướng dẫn mới nhất của WHO công bố vào tháng 6/2025, cơ quan này không khuyến nghị cấm sản phẩm TLNN (tuy vẫn khuyến nghị cấm TLĐT), mà đề nghị các quốc gia quản lý sản phẩm này theo luật kiểm soát thuốc lá quốc gia. Các Hội nghị các Bên tham gia Công ước Khung về Kiểm soát Thuốc lá (FCTC) của WHO từ lần thứ 8 đến thứ 10 (COP8 – COP10) cũng đều công nhận TLNN là sản phẩm thuốc lá và do đó phải chịu sự quản lý theo các quy định của Công ước.