Sau tôn vinh là gì?
Triển lãm “Tín ngưỡng thờ mẫu Tam phủ của người Việt - Bản sắc và giá trị” đang được tổ chức trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Nam Định. Những ai quan tâm hẳn đều biết tín ngưỡng gắn liền với nghi lễ Chầu văn (thường gọi là hầu đồng) này đã phải trải qua nhiều giai đoạn lịch sử thăng trầm…
Các giá đồng thường tái hiện thân thế, công lao những người có công với dân, với nước.
Tín ngưỡng thuần Việt
Nhiều người cao tuổi ở huyện Vụ Bản (Nam Định)-địa phương có hẳn một quần thể di tích thờ mẫu Liễu Hạnh là Phủ Dầy-kể rằng: Trước đây ở quê họ, chỉ những người có “căn quả” mới đi lễ Phủ và thường “đi một cách kín đáo”.
Đơn giản, khi đó tín ngưỡng này không được khuyến khích vì bị đồng nhất với mê tín, dị đoan.
Người viết bài cũng từng chứng kiến một thời ở quê mình những người có căn quả, hay đi lễ phủ, lên đồng thường bị cộng đồng làng xóm cười chê, người thân của họ vì vậy cảm thấy xấu hổ với xóm làng.
Tuy nhiên, theo thời gian, với cái nhìn cởi mở hơn của xã hội về vấn đề tâm linh đã cho thấy những cái nhìn trước đây về tín ngưỡng thờ Mẫu gắn liền với đó là nghi lễ hầu đồng ít nhiều thể hiện sự định kiến, phiến diện, thiên lệch…
Các công trình nghiên cứu về tín ngưỡng này đều chỉ ra rằng: Tín ngưỡng thờ Nữ thần-Mẫu do cộng đồng người Việt sáng tạo từ lâu đời, là sản phẩm của tư duy, nhận thức về tự nhiên và xã hội của cư dân nông nghiệp lúa nước với điều kiện sống và môi trường tự nhiên xung quanh.
Tín ngưỡng thờ Mẫu chứa đựng nhiều giá trị đạo đức và nhân văn sâu sắc. Đó là tâm thức “Uống nước nhớ nguồn”, trong đó người Mẹ - Mẫu là trung tâm.
Một góc Phủ Vân Cát thuộc quần thể di tích Phủ Dầy
Còn ông Trần Vũ Toán-thủ nhang phủ Nguyệt Du Cung thuộc quần thể di tích Phủ Dầy (Vụ Bản-Nam Định), khi nói về ý nghĩa của nghi lễ thờ Mẫu đã giải thích rất đơn giản nhưng sâu sắc rằng: Ai trong chúng ta cũng có Mẹ. Mẹ chính là người sinh ra, nuôi dưỡng cả thể chất lẫn tâm hồn chúng ta.
Chính vì vậy thờ Mẫu (Mẹ) là thờ một biểu tượng rất đỗi thân thương, gần gũi nhưng vô cùng thiêng liêng của con người.
Ở nghĩa đó, tín ngưỡng thờ Mẫu gắn liền với đạo gia tiên, ở nghĩa đó có thể khẳng định tín ngưỡng thờ Mẫu chính là văn hóa Việt, là tín ngưỡng thuần Việt…
Đó là chưa kể, theo nhìn nhận của giới nghiên cứu, nghi lễ Chầu văn gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu là một hình thức diễn xướng tích hợp nhiều giá trị nghệ thuật, từ âm nhạc đến thời trang, hát múa, tạo nên một hình thức sân khấu tâm linh huyền ảo, mang đầy tính thiêng liêng thần bí.
Chầu văn thường mượn lời thơ ca dân gian, cả văn chương bác học để ca ngợi những người nhân thần có công với dân với nước.
Như giá đồng chúng tôi được chứng kiến tại phủ Vân Cát, các thanh đồng tái hiện lại thân thế, công trạng của Phùng Khắc Khoan.
Giáo sư Trần văn Khê từng đánh giá, nghệ thuật hát văn là một loại hình âm nhạc dân ca tiêu biểu của người Việt đóng góp vào kho tàng âm nhạc thế giới…
Việc “Nghi lễ Chầu văn của người Việt” và “Lễ hội Phủ Dầy” cách đây chưa lâu được Bộ VH-TT-DL cấp bằng chứng nhận Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia thể hiện sự đánh giá cao của Nhà nước đối với giá trị của hai di sản này.
Quan trọng hơn, việc này đã góp phần từng bước thay đổi, tiến tới xóa bỏ những cái nhìn định kiến, phiến diện về tín ngưỡng thờ Mẫu cũng như Nghi lễ hầu đồng…
Người dân xã Kim Thái-Vụ Bản-chủ thể sáng tạo, lưu giữ di sản lễ hội Phủ Dầy và nghi lễ Chầu Văn
Lúng túng trong quản lý
Tuy nhiên, tôn vinh phải đi liền với bảo vệ, phát huy giá trị của di sản. Trong khi đó vấn đề này đang còn không ít băn khoăn.
Nhiều năm làm thủ nhang phủ Nguyệt Du Cung (Quần thể di tích Phủ Dầy), ông Trần Vũ Toán nhìn nhận không phải ai đến lễ Mẫu cũng hiểu được ý nghĩa của tín ngưỡng này.
“Tôi biết nhiều người sẵn sàng bỏ ra cả chục triệu, trăm triệu đồng để tổ chức những giá đồng. Sau những lần “bốc đồng” như vậy có người lâm cảnh nợ nần, gia cảnh lục đục, quay sang oán thán, đổ lỗi cho Mẫu. Thực hành tín ngưỡng là việc làm cả đời không hết, cần sự thực tâm. Bỏ tiền mua vui nơi đền phủ là việc làm phản tín ngưỡng. Nếu thực tâm, chỉ với vài quả quýt cũng có thể ngồi hầu đồng, hầu Thánh cả buổi. Trên thực tế tôi đã thấy nhiều người như vậy và đánh giá cao những người đến với Mẫu bằng sự thành tâm này. Họ là những đồng thực, những chân đồng”, ông nhìn nhận.
Ông Toán cũng phàn nàn khi phải chứng kiến trong nhiều giá đồng, khi “thăng hoa”, nhiều thanh đồng thường tung, ném tiền vung vãi. “Đó là hành vi rất phản cảm! Đồng tiền có in hình Quốc huy, hình lãnh tụ, là biểu tượng của quốc gia thì cần phải có sự trân trọng trong ứng xử”, ông nói.
Thêm nữa, phát triển thì phải đi liền với quản lý tốt. Vậy nhưng, ngay tại quần thể di tích Phủ Dầy- nơi được cho là một trong những trung tâm lớn của tín ngưỡng thờ Mẫu-câu chuyện này lâu nay lại rất ồn ào.
Theo đại diện chính quyền huyện Vụ Bản: Bên cạnh những mặt tích cực, việc bảo vệ, gìn giữ các giá trị quần thể di tích Phủ Dầy lâu nay của chính quyền cũng như cộng đồng sở tại bộc lộ không ít hạn chế, bất cập, dẫn đến nhiều vi phạm, phổ biến là tình trạng tự ý xây sửa di tích không xin phép, làm biến dạng di tích; việc kinh doanh dịch vụ ở một số điểm di tích còn lộn xộn, phảm cảm; thu phí và lệ phí ở một số nơi chưa đúng quy định; nguồn thu từ các dịch vụ và lễ hội chưa phản ánh đúng thực tế; ở một số điểm di tích có việc vận động trái quy định.
Sẽ không có gì đáng nói nếu không có chuyện khi chính quyền ban hành Quy chế quản lý (với điểm nhấn là thay bằng “cha truyền con nối” như lâu nay, các vị thủ nhang các đền phủ trong quần thể di tích sẽ do cộng đồng địa phương lựa chọn bầu ra) nhằm “lập lại trật tự” đã gặp phải sự phản đối của một số người đang trông coi di tích, vì cho rằng mình có thể bị thay thế, công sức, tiền của lâu nay bỏ ra bảo vệ, tôn tạo di tích sẽ bị “mất trắng”. Cho đến nay mâu thuẫn này vẫn chưa có hồi kết…
Liên quan đến những tồn tại, bất cập trên, GS Ngô Đức Thịnh-người đã dành nhiều thời gian, tâm huyết nghiên cứu, làm sáng tỏ các giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu- cho rằng: Bên cạnh vai trò định hướng, quản lý của nhà nước, không ai khác chính cộng đồng sáng tạo ra di sản có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc bảo vệ các giá trị nguyên bản của di sản, nhất là việc lên án, ngăn chặn những hành vi lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi.
Bởi hơn ai hết, cộng đồng là người hiểu rõ ai là người thực tâm thực hành tín ngưỡng hay chỉ lợi dụng để trục lợi…
Triển lãm Tín ngưỡng thờ mẫu Tam phủ của người Việt - Bản sắc và giá trị”
Triển lãm do Bảo tàng Tỉnh Nam Định, Bảo tàng tỉnh Nam Định phối hợp với Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam phối hợp tổ chức, khai mạc ngày 25/12. Triển lãm trưng bày ba phần chia làm các nội dung chính: Nam Định-Trung tâm của tín ngưỡng thờ Mẫu; Bản sắc và giá trị của di sản (Mẫu-Tâm- Đẹp- Vui) và Hoạt động nghiên cứu khoa học, vinh danh di sản.
Theo đại diện các đơn vị tổ chức, việc tổ chức triển lãm trên nhằm giúp công chúng nhận diện một cách hệ thống, toàn diện về bản sắc và giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, đồng thời tuyên truyền, quảng bá, giới thiệu, hướng tới việc UNESCO xem xét công nhận đây là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại trong thời gian tới.
