Sự thật về 'Đông trùng Hạ thảo' - Một vụ đại lừa đảo?

Từ xưa đến nay, ở Trung Quốc và một số nước châu Á, “Đông trùng Hạ thảo” được coi là vị thuốc quý của Đông y, có khả năng bồi bổ và tăng cường sức khỏe, cải thiện đời sống tình dục, tăng cường khả năng miễn dịch; thậm chí được đẩy lên thành “thần dược” với giá đắt hơn vàng. Mỗi kilogam giá mấy trăm ngàn tệ (NDT),

Ngày 12/4 vừa qua, báo điện tử Sina.com đã đăng bài “Lật tẩy “Đông trùng Hạ thảo” – Đầu đuôi một vụ đại lừa đảo kiểu Trung Quốc” gây xôn xao dư luận.

Thảo dược bình thường

“Đông trùng Hạ thảo” trong dược học truyền thống Trung Quốc và đối với tuyệt đại đa số các học giả Trung Quốc chỉ loại dược liệu là thể phức hợp giữa một loài nấm có tên khoa học là Ophiocordyceps sinensis với sâu non (ấu trùng) của một loài côn trùng (bướm) thuộc chi Thitarodes.

Cơ chế xâm nhiễm của loài nấm này vào cơ thể sâu hiện giờ vẫn chưa rõ. Mùa Đông, nấm ký sinh vào sâu non và làm chết sâu non vì ăn hết chất dinh dưỡng của chúng. Đến mùa hè ấm áp, nấm mọc ra khỏi sâu như một ngọn cỏ, vươn lên thành dạng cây, vì vậy mà có tên là “Đông trùng Hạ thảo” (sâu mùa Đông, cỏ (nấm) mùa Hè).

“Đông trùng Hạ thảo” có nhiều ở các vùng đồng cỏ trên các cao nguyên có độ cao 4000-5000m so với mặt biển ở Tứ Xuyên, Thanh Hải, Tây Tạng, Vân Nam. Ngoài ra, còn có tới hơn 500 loài trùng thảo khác cũng có cơ chế tương tự, tức là loại nấm khác không phải Ophiocordyceps sinensis phát triển trên cơ thể loại ấu trùng khác không phải Thitarodes.

Văn bản cổ nhất ghi chép về “Đông trùng Hạ thảo” là “Bản thảo tùng tân” của Ngô Nghi đời Thanh viết năm 1757 mô tả: “Mùa Đông nằm dưới đất, thân như con tằm, có lông, chuyển động được; Hè tới thì ngoi lên khỏi mặt đất, cả thân hóa thành thảo, nếu không thu lấy đến mùa Đông lại hóa thành sâu (trùng)”.

Sau đó, nhiều loại sách Trung y đều có ghi chép về “Đông trùng Hạ thảo”. Sách “Cộng hòa nhân dân Trung Hoa Dược điển” năm 1990 đã đưa “Đông trùng Hạ thảo” vào, nhưng BS Ngô Hải Vân - Chủ nhiệm khoa Nội Tổng y viện quân đội Trung Quốc- không coi trọng điều đó. Ông nói, trong y tịch cổ Trung Quốc hầu như thứ gì cũng đều được coi là thuốc; ngay móng tay, tro bếp, phân…cũng đều là thuốc, đều tìm thấy “công hiệu” nhất định trong thư tịch cổ.

Trong y học truyền thống Tây Tạng, lương y nổi tiếng (Tạng dược sư) Thanh Mai Nhiên Đinh ở châu Ngọc Thụ - vùng nổi tiếng về “Đông trùng Hạ thảo” - khi trả lời phóng viên THX đã nói: “Trùng Thảo thường chỉ có tác dụng dẫn thuốc thôi”. Trong số hàng trăm bài thuốc phức phương (nhiều vị) được sử dụng ở Viện Tạng y tỉnh Thanh Hải, chỉ có duy nhất một phương thuốc dạng tễ (nước) dùng để chữa bệnh phụ khoa có sử dụng “Đông trùng Hạ thảo”.

Trong cuốn dược điển Tạng y có tên “Cam lộ bản thảo minh kính” cũng chỉ ghi duy nhất một câu về công hiệu của Trùng Thảo: “Cường thân, bổ thận, dùng trị liệu các bệnh về gan, mật”. Ông Trương Quý Quân - Chủ nhiệm khoa Trung dược sinh dược thuộc Đại học Trung y dược Bắc Kinh - cũng nói: Các phương thuốc Trung dược truyền thống rất ít sử dụng Trùng Thảo.

“Trùng thảo toan” (Cordycepic acid) được coi là thành phần công hiệu, có tính biểu trưng của “Đông trùng Hạ thảo”, thực ra chính là Mannitol – một sản phẩm hóa công nghiệp rất phổ biến và rẻ tiền, được dùng rộng rãi trong thực phẩm và dược phẩm, giá vài chục tệ/kg.

Năm 1951, nhà khoa học Đức Cunningham khi quan sát thấy tổ chức của ấu trùng Ascomycota bị nấm ký sinh nhưng không bị rữa nát đã nghiên cứu, phân ly được một chất hoạt tính, đặt tên là “ Trùng thảo tố” (cordycepin); năm 1960 đã điều chế được bằng hóa chất nhưng “Trùng thảo tố” hóa học hợp thành này không được sản xuất quy mô hóa nên trên thị trường hiện nay, “Trùng thảo tố” chủ yếu có được do nuôi Trùng thảo nhân tạo (Cordyceps militaris).

Chính loại hoạt chất này là một loại kháng sinh được các thương gia “tung hô” như là một thành phần hoạt tính độc đáo của “Đông trùng Hạ thảo”.

Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều công trình nghiên cứu cho thấy “Đông trùng Hạ thảo” không hàm chứa “Trùng thảo tố” (cordycepin). Ông Đổng Thái Hồng- nghiên cứu viên Phòng thực nghiệm trọng điểm quốc gia, Sở Vi sinh vật trực thuộc Viện Khoa học Trung Quốc - khi được phỏng vấn đã nói:

Qua nghiên cứu, phân tích, kiểm nghiệm các loại “Đông trùng Hạ thảo” thu hái từ các nơi khác nhau trên cao nguyên Thanh Tạng, chúng tôi không tìm thấy, hay nói cách khác, hàm lượng “Trùng thảo tố” (cordycepin) về cơ bản không có trong “Đông trùng Hạ thảo”.

Còn theo The Paper thì ngay từ năm 2011, ông Vương Thành Thụ - nghiên cứu viên Phòng Nghiên cứu Sinh thái thực vật Viện khoa học Thượng Hải/ Viện Khoa học Trung Quốc - đã công bố kết quả nghiên cứu về tổ chức gene của Trùng thảo, cho thấy: nhóm gene của “Đông trùng Hạ thảo” không hợp thành được “Trùng thảo tố” (cordycepin), chỉ có loại nấm Cordyceps mới tạo ra được.

Từ những năm 1970 trở về trước, “Đông trùng Hạ thảo” ít được biết tới. So với Nhân sâm và Lộc nhung, nó là thứ dược liệu tầm thường nhất, xếp hạng cuối trong “Trung dược tam bảo”. Vào những năm 1960, tại Tây Tạng, 1kg “Đông trùng Hạ thảo” chỉ đổi được 2 gói thuốc lá giá 3 hào. Đến thập niên 1970, tại Thanh Hải, Tây Tạng, giá thu mua “Đông trùng Hạ thảo” của nhà nước là 21 tệ/kg. Năm 1974, tại châu Quả Lạc, Thanh Hải bất cứ “Đông trùng Hạ thảo” phẩm chất ra sao, giá cũng chỉ 28 tệ/kg.

Giá cả tăng đột biến

Trong môi trường hoang dã, tỷ lệ ấu trùng bướm bị nấm thâm nhập rồi trở thành “Đông trùng Hạ thảo” rất thấp, vì vậy “Đông trùng Hạ thảo” trong thiên nhiên rất hiếm, nuôi nhân tạo cũng không thành công, mỗi năm tổng sản lượng toàn Trung Quốc chỉ từ 80 đến 150 tấn. Do nhu cầu ngày càng tăng, giá cả “Đông trùng Hạ thảo” xuất hiện xu thế gia tăng.

Năm 1983, giá “Đông trùng Hạ thảo” loại nhất có giá 300 tệ/kg, trong khi giá Nhân sâm vùng Trường Bạch sơn chỉ 60-80 tệ/kg; ngang bằng tiền lương tháng của một công nhân bình thường. Khoảng 1990, giá “Đông trùng Hạ thảo” tăng lên 1000 tệ/kg, trong khi giá Nhân sâm tụt xuống còn 50 tệ/kg.

“Đông trùng Hạ thảo” lần đầu tiên tăng giá trị trước công chúng đi kèm với vụ lừa đảo “Mã gia quân” – đội tuyển chạy cự ly trung bình và dài của huấn luyện viên Mã Tuấn Nhân- lập nhiều kỷ lục quốc gia và quốc tế. Bị quốc tế nghi ngờ sử dụng doping, Mã gia quân đưa Trung thảo dược, sản phẩm bổ dưỡng ra để chống đỡ.

Ngoài “tinh chất Ba ba Trung Hoa”, họ nói còn sử dụng “Đông trùng Hạ thảo”. Chính vì vậy, đến giữa những năm 1990, giá bán lẻ Trùng Thảo vọt lên 2000 tệ/kg, loại hạng nhất giá còn cao hơn. Về sau, tác giả Triệu Dụ trong phóng sự “Điều tra về Mã gia quân” đã chứng minh, Mã gia quân quả thực đã sử dụng chất doping, thành tích của các vận động viên này chả liên quan gì đến “Đông trùng Hạ thảo” cả.

Năm 2003, khi dịch SARS hoành hành ở Trung Quốc, lan truyền tin đồn uống “Đông trùng Hạ thảo” có thể giúp tăng cường miễn dịch, trị được bách bệnh, chỉ sau một đêm “Đông trùng Hạ thảo” bỗng thành “thần dược”, gây nên cơn với giá tăng đột biến, loại tốt nhất vọt lên 160 ngàn tệ/kg.

Kể từ đó, “Đông trùng Hạ thảo” chính thức lọt vào hàng “sản phẩm bảo kiện xa xỉ”. Các năm 2005, 2006, giá cả “Đông trùng Hạ thảo” tiếp tục tăng, đến 2007 thì đạt tới đỉnh cao, loại lớn (2000con/kg) giá tới 200 ngàn tệ/kg (700 triệu VND).

Năm 2008, do khủng hoảng tài chính, lượng tiêu thụ “Đông trùng Hạ thảo” giảm nghiêm trọng, giá cũng giảm 40%. Đến năm 2010, 2011, do ảnh hưởng bởi môi trường sinh thái và động đất, nhiều khu vực có “Đông trùng Hạ thảo” giảm sản lượng, có vùng giảm tới 40%, lượng cung ít khiến giá lại tăng. Tháng 7/2011, giá vượt quá cả kỷ lục năm 2007.

Tại Tây Tạng, giá loại 2200con/kg có giá 182 ngàn tệ/kg; loại 1.800 con/kg giá 210 ngàn tệ/kg. Từ đó về sau giá “Đông trùng Hạ thảo” tiếp tục tăng ổn định một cách từ từ. Theo “Nam Phương nhật báo”, ngoài sản lượng giảm, những người trong giới tiết lộ, việc đầu cơ găm hàng cũng là nguyên nhân quan trọng khiến giá “Đông trùng Hạ thảo” tăng lên.

Từ 2015 sang 2016, Trung Quốc xảy ra nhiều chuyện, giá “Đông trùng Hạ thảo” liên tục giảm: Trùng thảo Thanh Hải loại 2000 con/kg giảm từ 218 ngàn tệ/kg (tháng 4/2015) xuống 186 ngàn/kg hiện nay; trên thị trường Tây Tạng giá cũng từ 210 ngàn tệ/kg giảm còn 160 ngàn tệ/kg.

Mặc dù vậy, trong 40 năm qua, giá “Đông trùng Hạ thảo” cũng đã tăng cả vạn lần; giá loại “cực phẩm” có tên “Cực thảo 5X” còn kinh khủng hơn. Trên trang web chính thức, một lọ “Cực thảo 5X” nguyên chất bán tới 16.900 tệ, một lọ 45 viên, mỗi viên 0,35g, tính ra mỗi kg loại này được bán tới 1 triệu tệ (tức 3,5 tỷ VND)…