Thành Phượng Hoàng và khát vọng của Hoàng đế Quang Trung

Đền vua Quang Trung ngày nay ở khu vực núi Dũng Quyết, TP Vinh.

Vùng đất tứ linh

Theo các tài liệu lịch sử vào ngày 1/10/1788, Hoàng đế Quang Trung đã ban Chiếu gửi La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp về việc xây dựng thành Phượng Hoàng Trung Đô.

Trong Chiếu thư gửi La Sơn phu tử, vua Quang Trung viết: Nhớ lại buổi hồi loan kỳ trước, lúc qua Hoành Sơn, quả cung đã từng mở xem địa đồ, thấy ở huyện Châu Lộc, xã Yên Trường, hình thể rộng rãi, khí tượng tươi sáng, có thể chọn để xây kinh đô mới.

Thực là chỗ đất đẹp để đóng đô vậy. Trước đó, trong những lần ra Bắc tiêu diệt quân chúa Trịnh, ra Bắc đại phá quân Thanh, vua Quang Trung có ý xây dựng kinh đô tại Nghệ An và giao cho Nguyễn Thiếp xem cuộc đất và xây thành. Khi nhận được tấu trình của quan trấn thủ Nghệ An, trấn thủ Thận về việc La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp chưa cho tiến hành chọn đất, xây dựng thành Hoàng đế Quang Trung đã viết chiếu thư đôn đốc: “Trước đây đã nhờ Phu Tử về Nghệ An để coi đất đóng đô, sao tới nay ta quay về thấy việc đó chưa làm?

Vì thế ta phải thẳng về Phú Xuân để binh sĩ dưỡng sức và viết chiếu này ban xuống để Phu Tử hãy cùng với quan trấn thủ Thận bàn bạc, xem xét đất đai để đóng đô tại Phù Thạch (trên bờ sông Lam, dưới chân núi Nghĩa Liệt).

Hành cung hãy dựng dựa lưng vào sát núi. Cuộc đất được chọn tùy nơi Phu tử dùng con mắt tinh tường mà sớm định. Hãy mau mau chọn gấp, giao cho trấn thủ Thận xây dựng cung điện thật nhanh sao cho trong vòng 3 tháng phải xong”.

Nhận được chiếu thư của Hoàng đế, La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp đã viết tấu trình khuyên không nên xây dựng kinh đô tại Phù Thạch mà chọn vị trí khác là Yên Trường và Quang Trung đã đồng ý.

Vị trí được vua Quang Trung chọn để xây dựng Phượng Hoàng Trung Đô là vùng đất giữa núi Phượng Hoàng và núi Kỳ Lân (còn gọi là núi Cánh Phượng và núi Con Mèo) ở xã Yên Trường, huyện Châu Lộc - Nghệ An, nay là phường Trung Đô, TP Vinh, Nghệ An. Đây là vùng đất hội tụ 4 con vật linh thiêng Long - Ly - Quy - Phượng để xây thành gọi là thành Phượng Hoàng Trung Đô.

Cụ thể mỏm đá về phía Tây có hình dáng Long gọi là “mũi Rồng”, chi chạy theo hướng Đông Nam có hình dáng Loan cánh Phượng, tục gọi là “Phượng Hoàng”.

Chi chạy về phía Nam gọi là “Kỳ Lân hay núi Con Mèo, chi chạy theo hướng Đông Bắc mang tên “Cồn Rùa”. Theo các nhà nghiên cứu khu vực Quang Trung chọn xây dựng thành là vùng đất đắc địa, âm phù dương trợ, quần phong tụ khí.

Địa thế của thành rất dễ giữ, vì phía trước có sông Cồn Mộc và sông Lam, phía bên có núi Quyết, vốn là hào và thành thiên nhiên che chắn bảo bọc. Sau khi chọn được đất Quang Trung đã trực tiếp giao cho trợ thủ thân tín nhất của mình là Trấn thủ Nghệ An Trần Quang Diệu gấp rút xây dựng thành Phượng Hoàng Trung Đô.

Bản đồ thành Phượng Hoàng Trung Đô được vẽ lại qua ảnh chụp từ máy bay (Ảnh: Tư liệu).

Tầm nhìn chiến lược

Theo các tư liệu lịch sử thì trước đây được xây dựng với các công trình khá đầy đủ như thành nội, thành ngoại, lầu rộng, cung điện... “Quang Trung liền sai trưng dụng rất nhiều thợ thuyền, chuyên chở gỗ đá, gạch ngói để xây dựng cung phủ, lâu đài. Đắp thành đất xung quanh và sai các quân lính đào đá ong ở địa phương để xây thành trong.

Dựng tòa lầu ba tầng cùng hai dãy hành lang, để phòng dùng đến khi có lễ triều hạ” (trích Hoàng Lê nhất thống chí). Còn theo Sách La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp của GS Hoàng Xuân Hãn thì: “Ngoài các vách núi làm bức luỹ tự nhiên, còn phải đắp bờ thành Nam dài 300 m, bờ thành Tây dài 450 m và các nền cao thì ngang dọc cũng chỉ chừng 20m”.

Đến năm 1930 dấu tích về thành Phượng Hoàng còn được miêu tả chính xác qua bức ảnh chụp từ trên máy bay, bức ảnh được đưa vào tác phẩm An Tĩnh cổ lục (Ảnh mang số hiệu XCIII) của Le Breton, một học giả người Pháp.

Nhờ bức ảnh này, mà có thể thấy được thành Phượng Hoàng gần như hình tam giác, các bức tường thành còn thể hiện rất rõ. Thành phía Đông Bắc chạy sát theo chân núi Quyết (Phượng Hoàng), phía Nam thành cắt ngang qua núi Mèo (Kỳ Lân), thành phía Tây kéo dài qua cánh đồng theo một đường thẳng lên sát Mũi Rồng (một nhánh của núi Dũng Quyết).

Về mặt địa lý việc chọn Nghệ An xây dựng kinh đô thể hiện tầm nhìn chiến lược của hoàng đế Quang Trung. Bởi Nghệ An cách Thăng Long 300km, cách Phú Xuân trên 300km, nằm vào khoảng giữa nên rất thuận tiện trong việc quản lý cũng như đi lại của người dân.

Trong chiếu thư gửi La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp (ngày 3 tháng 9 năm Thái Đức 11, tức năm 1788) Nguyễn Huệ ghi: “Nay kinh đô ở Phú Xuân thì hình thế cách trở, ở xa trị Bắc Hà địa thế khó khăn. Theo đình thần nghị rằng chỉ đóng đô ở Nghệ An là đường vừa cân, vừa khống chế được trong Nam ngoài Bắc và sẽ làm cho người tứ phương đến kêu kiện tiện việc đi về”.

Sự nghiệp của Hoàng đế Quang Trung đang ở đỉnh cao, thành Phượng Hoàng Trung Đô đang xây dựng dang dỡ thì một ngày mùa thu năm 1792 vua Quang Trung lâm trọng bệnh.

Biết không qua nỗi nhà vua cho triệu trấn thủ Nghệ An là Trần Quang Diệu về triều bàn việc thiên đô ra Phượng Hoàng Trung Đô. Trước khi lâm chung nhà vua đã căn dặn Trần Quang Diệu và các quần thần: “Ta mở mang bờ cõi, khai thác đất đai, có cả cõi Nam này. Nay đau ốm, tất không khỏi được. Thái tử tư chất hơi cao, nhưng tuổi còn nhỏ.

Ngoài thì có quân Gia Định là quốc thù, mà Thái Đức thì tuổi già, ham dật lạc, cầu yên tạm bợ, không toan tính cái lo về sau. Khi ta chết rồi, nội trong một tháng phải chôn cất, việc tang làm lao thảo thôi. Lũ ngươi nên hợp sức mà giúp Thái tử sớm thiên đô về Vĩnh Đô để khống chế thiên hạ. Bằng không quân Gia Định kéo đến thì các ngươi không có chỗ chôn thân!”.

Hoàng đế Quang Trung mất, Quang Toản lên thay triều đại Tây Sơn kéo dài thêm một thời gian ngắn thì sụp đổ. Nguyễn Ánh lên ngôi, thành Phượng Hoàng Trung Đô bị rơi vào quyên lãng theo thời gian.

Nghi vấn nơi chôn cất Hoàng đế Quang Trung

Năm 2011, tại TP Vinh đã diễn ra cuộc hội thảo “Hoàng đế Quang Trung với Phượng Hoàng Trung Đô”. Tại cuộc hội thảo có sự tham gia của rất nhiều nhà khoa học, nhà nghiên cứu trong nước một số ý kiến đã đưa ra nghi vấn về việc thi hài thật của vua Quang Trung được an táng ở khu vực thành Phượng Hoàng Trung Đô trước đây, khu vực núi Quyết hiện nay.

Theo GS TS Nguyễn Quang Ngọc: Trước khi băng hà Quang Trung hoàn toàn không muốn nằm lại tại khu lăng mộ chính thức ở Huế để trở thành mục tiêu đào phá đầu tiên của Gia Long, mà bày tỏ nguyện vọng được trở về quê cha mẹ ở Nghệ An…

Tuy nhiên, theo GS Ngọc, cần phải tiếp tục đào sâu nghiên cứu giả thuyết này. Trò chuyện với phóng viên, ông Nguyễn Hữu Bản- nguyên Bí thư Thành ủy Thành phố Vinh (trưởng nhóm tìm kiếm lăng mộ Hoàng đế Quang Trung tại Nghệ An) đưa ra lập luận: “Trong 3 tháng án binh bất động ở thành Phú Xuân với bên ngoài chính là thời điểm những người thân tín của Hoàng đế Quang Trung chuẩn bị thực hiện lễ an táng thi hài giả của Hoàng đế. Thi hài Hoàng đế thật được đưa theo đường biển ra khu vực Cửa Hội rồi ngược theo sông Lam vào an táng tại lăng mộ đã có sẵn ở Phượng Hoàng Trung Đô”.