Thị trường chợ đen thuốc lá mới bùng nổ: Thiệt hại không chỉ là tiền thuế

Sự phát triển của công nghệ vô tình tiếp tay cho các hoạt động buôn lậu thuốc lá mới trở nên tinh vi hơn, đặc biệt qua các nền tảng trực tuyến. Dù bị cấm, các giao dịch vẫn diễn ra âm thầm, khiến thị trường chợ đen ngày càng mở rộng.

Hệ lụy và thiệt hại đa chiều trong buôn lậu thuốc lá mới

Mặc dù Nghị quyết 173/2024/QH15 quy định cấm TLĐT, TLNN đã hiệu lực nhưng cho đến nay vấn nạn buôn lậu các nhóm sản phẩm này vẫn còn phức tạp, bất chấp nỗ lực trong công tác quản lý và kiểm soát chặt chẽ của lực lượng chức năng.

Thống kê từ Tổng cục Quản lý thị trường về tình trạng buôn lậu thuốc lá giai đoạn 2020-2024 cho thấy có khoảng 707 vụ buôn lậu thuốc lá mới, với tổng giá trị hàng hóa vi phạm hơn 92 tỷ đồng.

Theo cơ quan chức năng, buôn lậu thuốc lá mới gây thất thu thuế và tổn thất kinh tế lớn do chi phí kiểm tra, xử lý, tiêu hủy lên tới hàng tỷ đồng mỗi năm. Nguy hiểm hơn, nhiều cán bộ đã bị thương hoặc hy sinh trong quá trình truy bắt các đối tượng buôn lậu TLĐT, TLNN và sản phẩm liên quan, gây mất mát nghiêm trọng về người.

Không chỉ ở Việt Nam mà thực trạng buôn lậu thuốc lá mới cũng diễn ra phức tạp tại nhiều quốc gia. Đơn cử, việc cấm hoặc siết chặt quản lý TLĐT và TLNN tại Úc dẫn đến thiếu hụt nguồn cung hợp pháp, khiến thị trường chợ đen bùng phát. Từ tháng 3/2023 đến đầu 2024, gần 30 cửa hàng tại tiểu bang Victoria bị các băng nhóm tấn công vì tranh giành địa bàn phân phối thuốc lá lậu. Các nhóm tội phạm sử dụng bạo lực để ép buộc cửa hàng hợp tác tiêu thụ hàng lậu.

Tại Singapore, dù lệnh cấm nhập khẩu, buôn bán và sử dụng thuốc lá mới đã được áp dụng từ năm 2011 và tiếp tục mở rộng phạm vi xử phạt vào năm 2017, tình trạng buôn lậu vẫn leo thang. Trong 9 tháng đầu năm 2024, gần 10.000 người bị bắt vì sử dụng và sở hữu TLĐT, gấp đôi so với năm 2022. Ngoài ra, 21 đối tượng từ 14–48 tuổi đã bị kết án vì buôn lậu TLĐT và linh kiện, với tổng mức phạt lên tới 150.000 đô la Singapore (khoảng hơn 3 tỷ VNĐ).

Phòng chống buôn lậu bằng phương pháp mềm dẻo

Trái ngược với hướng tiếp cận cứng rắn, nhiều quốc gia chọn hướng đi mềm dẻo, kể cả Hoa Kỳ, trong cuộc chiến phòng chống buôn lậu thuốc lá. Đó là lựa chọn chiến lược giảm nhu cầu tiêu dùng hàng lậu bằng cách mở rộng danh mục các sản phẩm thuốc lá hợp pháp, điền hình trong khu vực Châu Á là Indonesia – nước có tỷ lệ hút thuốc cao nhất thế giới với 64,7% nam giới sử dụng thuốc lá.

Theo đó, Chính phủ Indonesia đặt mục tiêu về tiêu chuẩn nồng độ Nicotine và Tar dùng trong sản phẩm thuốc lá. Sáng kiến này là một phần của chiến lược mở rộng theo Kế hoạch Phát triển Trung hạn Quốc gia (RPJMN) 2025-2029 nhằm giảm đáng kể tình trạng hút thuốc lá ở thanh thiếu niên từ 10-21 tuổi.

Ông Benget Saragih – Đại diện từ Đội ngũ Kiểm soát Thuốc lá, Bộ Y Tế Indonesia cho biết để hiện thực hóa mục tiêu giảm tỷ lệ thanh thiếu niên hút thuốc trên toàn quốc xuống còn 12,4% vào năm 2025 và cuối cùng là 8,4% vào năm 2029. Cụ thể, Indonesia sẽ ra lệnh cấm các chất kích thích, phụ gia thêm vào sản phẩm thuốc lá, nâng độ tuổi tối thiểu sử dụng lên 21 tuổi, và nhiều biện pháp khác. Đồng thời, nước này cũng cung cấp các giải pháp hỗ trợ người hút trong quá trình cai thuốc lá điếu thông qua việc chính thức lưu hành thuốc lá nung nóng từ rất sớm.

Liên minh Giảm tác hại châu Á (AsHRA) đánh giá cao chiến lược kiểm soát thuốc lá mới của Indonesia, cho rằng đây là bước đi mang tính đột phá trong khu vực. Theo AsHRA, nếu được triển khai hiệu quả, chính sách này có thể giúp bảo vệ tới 4,6 triệu người khỏi nguy cơ mắc ung thư phổi trước năm 2060. Việc cho phép lưu hành các sản phẩm nicotine ít gây hại hơn, kết hợp với các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt, được kỳ vọng sẽ góp phần giảm đáng kể gánh nặng bệnh tật liên quan đến thuốc lá.

Được biết loại thuốc lá nung nóng đang được Indonesia đưa vào lưu hành từ rất sớm cũng là sản phẩm đã được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cấp phép thương mại sau quá trình thẩm định nghiêm ngặt dựa trên bằng chứng khoa học và đang được lưu hành tại nhiều nước như Nhật Bản, Hàn Quốc và các nước châu Âu.