Thời trang nhanh và hệ lụy đối với môi trường
Thời trang nhanh là mô hình sản xuất quần áo giá rẻ, ra mẫu liên tục theo xu hướng, khiến người tiêu dùng dễ mua nhiều nhưng cũng nhanh bỏ khi hết mốt. Đằng sau sự tiện lợi ấy là cái giá đắt cho môi trường và sức khỏe con người.
Từ Panipat (Ấn Độ) ngập nước thải nhuộm, Ghana ngập rác quần áo, đến sa mạc Atacama (Chile) biến thành “nghĩa địa thời trang”, hậu quả đã vượt khỏi cảnh báo. Theo Liên Hợp Quốc, ngành thời trang chiếm từ 8-10% lượng phát thải carbon toàn cầu, là ngành tiêu thụ nước lớn thứ 2 và mỗi năm thải ra khoảng 500.000 tấn vi nhựa xuống đại dương.
Hành trình ô nhiễm
Tại thành phố Panipat (bang Haryana, Ấn Độ), nơi được gọi là “thủ phủ đồ thải của thế giới”, mỗi năm có khoảng 1 triệu tấn rác dệt may được xử lý trong hơn 20.000 xưởng, với khoảng 300.000 lao động. Quần áo cũ từ châu Âu, Bắc Mỹ và Đông Á được phân loại, xé vụn và kéo thành sợi tái chế kém chất lượng, trong đó vẫn còn lẫn nhiều vi nhựa. Bên trong các nhà máy, công nhân làm việc trong môi trường nóng, thiếu thông gió và không có thiết bị bảo hộ. Nhiều người mắc bệnh hô hấp và da liễu do thường xuyên tiếp xúc với bụi vải và hóa chất. Tác động không dừng lại trong nhà xưởng. Khoảng 80% lượng nước thải nhuộm và tẩy rửa ở Panipat bị xả thẳng ra môi trường, chủ yếu chảy qua kênh Drain No.2 đổ vào sông Yamuna.
Kết quả kiểm tra của Cơ quan Kiểm soát ô nhiễm bang Haryana (tháng 4/2025) cho thấy hàm lượng chất rắn hòa tan cao gấp bốn lần mức cho phép. Lượng oxy hòa tan chỉ bằng một nửa tiêu chuẩn, khiến khu vực hầu như không còn sự sống thủy sinh. Khảo sát hộ dân quanh các cụm dệt cho thấy 93% gia đình gặp vấn đề sức khỏe nghiêm trọng trong 5 năm qua, gồm bệnh tim mạch, tiểu đường và các bệnh về da, đặc biệt ở phụ nữ và trẻ em tiếp xúc với nguồn nước ô nhiễm.
Tại Ghana, dòng rác thời trang từ các nước giàu tiếp tục đổ về các bãi rác và vùng sinh thái quý hiếm. Ở đồng bằng sông Densu, khu đất ngập nước thuộc danh sách bảo tồn quốc tế Ramsar, các khảo sát môi trường ghi nhận nhiều quần áo bỏ đi mang nhãn Zara, H&M, Primark, M&S, George (Asda) và Next bị vứt rải rác trong và quanh khu vực. Chợ Kantamanto nằm ở thủ đô Accra (Ghana) là một trong những chợ đồ cũ lớn nhất thế giới, tiếp nhận hơn 1.000 tấn quần áo mỗi tuần. Tuy nhiên, chất lượng hàng hóa ngày càng giảm sút.
Theo Sở Môi trường đô thị Accra, mỗi ngày có khoảng 100 tấn rác thời trang được thải ra từ chợ. Thành phố chỉ thu gom được khoảng 30 tấn, phần còn lại, ước tính 70 tấn, đổ vào cống rãnh, đầm lầy và cuối cùng ra biển. Nguồn rác này chủ yếu đến từ các nước phát triển, đặc biệt là Vương quốc Anh, nơi người tiêu dùng thải ra khoảng 1,5 triệu tấn dệt may mỗi năm. Trong số đó, hơn 420.000 tấn được xuất khẩu sang các nước khác và Ghana là một trong những điểm đến chính.
Sa mạc Atacama (Chile), vùng đất khô hạn nhất thế giới, đang trở thành “nghĩa địa thời trang nhanh”. Mỗi năm, nước này nhập khoảng 123.000 tấn quần áo cũ, hơn 90% quần áo bán trong nước là hàng nhập khẩu và bình quân mỗi người dân tiêu thụ 32 kg dệt may mỗi năm.
Đằng sau những điểm nóng ô nhiễm này là một chuỗi sản xuất siêu tốc. Các thương hiệu thời trang nhanh như Shein sử dụng trí tuệ nhân tạo để nắm bắt xu hướng và tung ra hàng nghìn mẫu mới mỗi ngày. Năm 2023, lượng phát thải khí nhà kính của Shein tăng từ 9,17 lên 16,68 triệu tấn CO2 tương đương, tức tăng 81% chỉ trong một năm. Hơn 99% lượng phát thải này đến từ chuỗi cung ứng toàn cầu.
Giải pháp từ tái chế đến tiêu dùng bền vững
Một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Môi trường Thụy Điển (IVL) cho thấy, nếu châu Âu nâng tỷ lệ tái chế sợi thành sợi lên 10% vào năm 2035, lượng phát thải khí nhà kính có thể giảm trung bình 440.000 tấn CO2 tương đương mỗi năm. Đồng thời, mức tiêu thụ nước có thể giảm hơn 8,8 tỷ m3, tương đương 3% nhu cầu hiện nay. Hiệu quả này rõ rệt nhất khi sợi tái chế thực sự thay thế sợi nguyên sinh và hệ thống năng lượng của châu Âu giảm dần phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch. Tuy nhiên, công nghệ tái chế sợi thành sợi hiện vẫn đắt đỏ, cần vốn đầu tư lớn và hợp đồng dài hạn. Trong khi đó, tái chế nâng cấp, tức tận dụng vải tồn kho để tạo sản phẩm mới, khả thi hơn nhưng vẫn khó mở rộng do nguồn nguyên liệu đầu vào không ổn định.
Thị trường đồ cũ cũng đang phát triển mạnh, từ các sàn thương mại điện tử đến hình thức bán hàng trực tuyến. Tuy nhiên, bản thân xu hướng này cũng có mặt trái. Theo Hội đồng Tái chế Dệt may Hoa Kỳ, chưa tới 20% quần áo quyên tặng được bán lại trong các cửa hàng từ thiện, phần còn lại bị hạ cấp sử dụng, xuất khẩu hoặc chôn lấp. Vì vậy, các chuyên gia cho rằng thay đổi hành vi tiêu dùng mới là yếu tố then chốt.
Nhà nghiên cứu Meital Peleg Mizrachi thuộc Đại học Yale nhận định: “Chúng ta không thể mua sắm để thoát khỏi khủng hoảng khí hậu”. Bà cho rằng, mua sắm có trách nhiệm mới là giải pháp hiệu quả nhất, tức mua ít hơn, sử dụng lâu hơn, sửa chữa thay vì vứt bỏ, và ưu tiên sản phẩm có nguồn gốc minh bạch, chất liệu bền vững.
Ở cấp doanh nghiệp, việc mở rộng sử dụng năng lượng tái tạo, rút ngắn quãng đường vận chuyển, hay đặt nhà máy gần thị trường tiêu thụ là những bước đi cần thiết, nhưng vẫn chưa đủ nếu sản lượng tiếp tục tăng. Còn ở cấp chính sách, ngoài trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất, việc đánh thuế cao hơn với nguyên liệu thô, hỗ trợ tài chính cho công nghệ tái chế, và yêu cầu công khai chuỗi cung ứng có thể tạo động lực giúp vật liệu tái chế dần thay thế vật liệu mới.
Thời trang nhanh đã khiến thế giới trả giá bằng những dòng sông cạn kiệt oxy và những bờ biển ngập trong vải vụn. Con đường xanh cho ngành thời trang bắt đầu từ những lựa chọn có ý thức hơn, mua ít đi, dùng lâu hơn và trao cho mỗi món đồ một vòng đời thứ 2 thực sự.
