Tranh gương xứ Huế

Bề mặt bức tranh gương có in kèm bài thơ.

1. Đến nay, các bức tranh gương có giá trị đều do triều Nguyễn để lại và đang được trưng bày tại Bảo tàng cổ vật cung đình Huế (16 bức) và các cung điện, lăng tẩm ở Huế như cung Diên Thọ (điện chính), lăng Minh Mạng (điện Sùng Ân), lăng Thiệu Trị (điện Biểu Đức), lăng Tự Đức (điện Hòa Khiêm, điện Lương Khiêm), lăng Đồng Khánh (điện Ngưng Hy) và điện Huệ Nam (điện Hòn Chén). Ngoài ra, tranh gương còn có tại khoa Lịch sử - Trường Đại học Khoa học Huế, tại sưu tập riêng của ông Trần Đình Sơn (TP.HCM)…

Theo nghiên cứu của TS Phan Thanh Hải- Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, tranh gương cung đình Huế là một loại hình tranh mang bản sắc riêng của Huế bởi xuất xứ, cách thể hiện cùng chất liệu độc đáo. Tranh gương được đóng trong những khung gỗ chạm thếp vàng, khá cầu kỳ, thực sự là những bức tranh độc lập.

Còn theo PGS. TS Phan Thanh Bình - Trường Đại học Nghệ thuật - Đại học Huế, chất liệu để vẽ loại tranh này là bột màu pha keo, hoặc sơn, được vẽ hoặc khảm xà cừ vào mặt sau của gương theo kiểu vẽ âm bản để nhìn mặt trước thành dương bản. “Kỹ thuật vẽ ngược chiều đòi hỏi họa sĩ, nghệ nhân phải hết sức tài hoa, khéo léo và có trí tưởng tượng cực kỳ phong phú mới có thể thực hiện được. Do kỹ thuật phức tạp, sự tư duy về mặt hình tượng là rất riêng. Người vẽ phải tưởng tượng phía bên kia (mặt trái) để nhìn xuyên từ kính qua (mặt phải) đòi hỏi dự phối hợp giữa tư duy, kỹ thuật, chất liệu và đặc trưng phản ánh. Tất cả tạo nên nét riêng, độc đáo, tinh tế của tranh gương và đó cũng chính là những đặc trưng mà không có loại hình mỹ thuật nào của Huế có được”, theo PGS Phan Thanh Bình.

Dù đã trăm năm trôi qua, đến nay, kết quả nghiên cứu về dòng tranh gương Huế chưa đầy đủ. Nhiều ý kiến cho rằng, tranh gương cố đô Huế có xuất xứ từ Trung Quốc. Nguyên là vua Thiệu Trị (1841-1847) có tập thơ “Thần kinh nhị thập cảnh” vịnh 20 cảnh đẹp của đất Huế, đã gởi các bài thơ này qua Trung Quốc đặt vẽ. Mỗi bài thơ này được thể hiện thành một bức tranh gương, sau đó mới mang trở về kinh đô Huế, treo tại các miến điện. Tuy nhiên, GS Chu Quang Trứ lại chỉ ra tranh gương Huế có đến 3 nguồn xuất xứ khác nhau…

Đặc biệt trong đề tài, màu sắc của tranh gương dường như là ngôn ngữ của một mảng nghệ thuật riêng biệt, không nhất quán. Tại lăng Tự Đức, điện Hòa Khiêm, cung An Định hiện lưu giữ được những tranh gương tuyệt đẹp, mỗi bức có chiều rộng khoảng 9 tấc, cao 6 tấc. Bức tranh được lồng trong một khung thếp vàng, chạm nổi những vòng hoa, trái, lá... Theo một số tài liệu, khi sơn thếp vàng dùng trong tranh là vàng thật, bằng một chất kết dính đặc biệt, không làm phai màu của vàng và giữ được độ óng ánh của màu kim loại này. Do đó, trải qua thăng trầm thời gian, những bức tranh vẫn rực rỡ, tươi tắn như mới, có độ phát quang, lan tỏa giữa các màu.

Chủ đề của tranh gương cung đình Huế về cơ bản có 3 loại chính. Loại tranh cao cấp “thi họa” hay tranh thơ ngự chế chủ yếu mô tả và ca ngợi 20 cảnh đẹp được vua Thiệu Trị xếp hạng, tranh minh họa các bài thơ đề vịnh các mùa trong năm, vịnh các cảnh mà vua bất chợt tức cảnh đề thi... Loại tranh thứ hai không đề thơ nhưng có đề rõ chủ đề là loại tranh minh họa cho các điển tích trong lịch sử Trung Hoa. Loại tranh thứ ba là tranh vẽ tĩnh vật. Với người thưởng lãm hay du khách, những bức tranh này có thể chỉ đơn thuần là cảnh đẹp của thiên nhiên, của non nước hữu tình, nhưng với những nhà nghiên cứu, bên cạnh giá trị nghệ thuật, mỗi bức tranh gương chính là cứ liệu lịch sử quan trọng để phục dựng, trùng tu các di tích có liên quan.

Tranh gương Huế được đóng trong khung gỗ chạm thếp vàng, khá cầu kỳ.

2. TS Phan Thanh Hải khẳng định: “Với chúng tôi loại tranh gương có giá trị lịch sử rất lớn bên cạnh giá trị nghệ thuật, nhất là bộ “Thần kinh nhị thập cảnh”- vịnh 20 cảnh đẹp của đất thần kinh hay một số thắng cảnh của cố đô Huế ngoài những cảnh chính còn được vẽ rất nhiều tiểu cảnh nổi tiếng như bộ tranh vẽ các cảnh của vườn Cơ Hạ hay vẽ về các cảnh của hồ Tịnh Tâm. Việc nghiên cứu phục hồi các di sản văn hóa, đặc biệt với các vườn thượng uyển, các danh thắng nổi tiếng của cố đô Huế phải căn cứ vào rất nhiều nguồn tư liệu. Tư liệu về tranh gương hết sức quý vì nó phản ánh rất trực quan, sinh động phong cảnh đúng của triều Nguyễn khi xưa mà đã được thể hiện trước hết là bởi các họa sĩ, các nghệ nhân của Bộ Công của triều Nguyễn và sau đó được các họa sĩ Trung Hoa thể hiện trên tranh gương”.

Ngày xưa, nghề vẽ tranh gương ở Huế được nhiều người đam mê. Dòng tranh gương nổi tiếng nhất ở Huế trước đây gồm có Bao Vinh, Gia Hội, Kim Long. Tuy nhiên theo thời gian, nghề này bị mai một... Ngày nay, để thờ cúng, người Huế vẫn còn mua các tranh gương về đề tài Phật giáo như Quan Thế Âm, Phật Thích Ca Mâu Ni, ngũ quả, hoa sen... và loại tranh thờ Mẫu, Thần tài, Táo quân.

Họa sĩ trẻ Dương Văn Kính gần đây đã mày mò tìm hiểu kỹ thuật vẽ tranh gương và sáng tạo nên những sản phẩm tranh gương trang trí. Những sản phẩm này đã được giới thiệu tại Hội chợ Thương mại quốc tế Festival Huế 2016, thu hút nhiều người quan tâm. Họa sĩ Văn Kính đã đi nhiều nơi nhưng hiện các làng nghề Huế không còn nghệ nhân nào làm tranh gương. Vì thế, từ năm 2013 anh nuôi ý tưởng phải làm gì đó để khôi phục dòng tranh độc đáo này. Tuy vậy, khi bắt tay vào công việc cũng gặp nhiều khó khăn. Anh đã về Kim Long, Gia Hội, phố cổ Bao Vinh... để tìm những nghệ nhân làm tranh gương mong học hỏi kinh nghiệm nhưng không còn ai nữa. Cái khó nữa, tranh gương được vẽ theo dạng vẽ ngược, tức là cái gì kết thúc sau phải vẽ trước, nên càng đòi hỏi sự tài hoa và truyền dạy. Sau 2 năm mày mò tìm hiểu, thử nghiệm, hiện họa sĩ Dương Văn Kính đã có thể tạo nên những sản phẩm tranh gương trang trí khổ nhỏ về chủ đề phong cảnh, tranh dân gian làng Sình, tranh Đông Hồ và sen Huế để quảng bá du lịch, tạo sản phẩm lưu niệm mới cho du khách khi đến cố đô Huế. Anh mạnh dạn dùng màu chuyên dụng cho tranh gương của Pháp, loại màu này cho phép nhìn bức tranh 2 mặt gần như nhau chứ không chỉ một mặt như tranh gương trước đây.

Từ ngày 18/8 tới, công chúng và du khách sẽ có cơ hội chiêm ngưỡng một số bức tranh gương xứ Huế tại Bảo tàng Hà Nội (đường Phạm Hùng, phường Mễ Trì, Quận Nam Từ Liêm, Hà Nội). Đây là những tác phẩm nằm trong bộ sưu tập của bà Nguyễn Thị Thu Hòa. Triển lãm còn giới thiệu cả tranh kính Nam Bộ cùng nhiều dòng tranh dân gian nổi tiếng ở Việt Nam.

Ngày trước, nghề vẽ tranh gương ở Huế được nhiều người đam mê. Dòng tranh gương nổi tiếng nhất ở Huế trước đây gồm có Bao Vinh, Gia Hội, Kim Long. Tuy nhiên theo thời gian, nghề này bị mai một...
Các bức tranh gương có giá trị còn lại hiện nay đều do triều Nguyễn để lại và đang được trưng bày tại Bảo tàng Cổ vật cung đình Huế và các cung điện, lăng tẩm như cung Diên Thọ, lăng Minh Mạng, lăng Thiệu Trị, lăng Tự Đức…