Xây dựng 230km metro: Cơ hội và thách thức

Khởi công liên tiếp 2 dự án trong 2 tháng tới

Với việc hoàn thành khoảng 230km đường sắt đô thị chỉ trong thời gian 5 năm là một thách thức vô cùng lớn. Nếu nhìn vào tiến độ xây dựng đường sắt đô thị thời gian qua, thách thức còn lớn hơn nữa. Cụ thể, sau khi khởi công tuyến metro số 1 Bến Thành-Suối Tiên vào tháng 8/2012 tới nay, TPHCM chưa thể khởi công thêm được dự án metro nào nữa, mặc dù đã có rất nhiều nỗ lực.

Tuy nhiên, không phải vì thế mà mục tiêu hoàn thành khoảng 230km metro là bất khả thi. Nhiều ý kiến nhà quản lý, chuyên gia cho rằng, đây chính là thời điểm chín muồi để “tăng tốc” xây dựng metro. Trong đó, khởi đầu bằng việc TPHCM sẽ tổ chức khởi công liên tiếp 2 dự án metro trong 2 tháng tới (tháng 12/2025 và tháng 1/2026). Đó là dự án xây dựng đường sắt đô thị Bến Thành-Cần Giờ dài 53km và tuyến đường sắt đô thị số 2 Bến Thành-Tham Lương dài khoảng 11km. Theo kế hoạch, tuyến số 2 Bến Thành-Tham Lương sẽ hoàn thành vào cuối năm 2030, tuyến Bến Thành-Cần Giờ sẽ hoàn thành cuối năm 2028.

Theo ông Trần Quang Lâm - Giám đốc Sở Xây dựng TPHCM, trong giai đoạn 2025-2030, TPHCM tập trung đầu tư và hoàn thành 6 tuyến quan trọng gồm: Tuyến metro số 2 (đoạn Bến Thành-Tham Lương) và đoạn (Bến Thành-Thủ Thiêm); tuyến Thủ Thiêm-Long Thành; tuyến thành phố mới Bình Dương-Suối Tiên; tuyến Thủ Dầu Một-TPHCM; giai đoạn 1 tuyến metro số 6 (Tân Sơn Nhất-Phú Hữu) và tuyến Bến Thành-Cần Giờ.

Bên cạnh đó, ông Lâm còn cho biết theo quy hoạch được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, mạng lưới đường sắt quốc gia tại khu vực đầu mối TPHCM gồm 7 tuyến với tổng chiều dài 547km. Trong khi đó, mạng lưới đường sắt đô thị của riêng TPHCM gồm 27 tuyến với tổng chiều dài 1.024km. Thành phố đặt mục tiêu đến năm 2030 sẽ hoàn thành khoảng 232km đường sắt đô thị, với tổng mức đầu tư sơ bộ khoảng gần 20 tỷ USD.

Ngoài 2 tuyến sẽ khởi công trong ít ngày tới, TPHCM dự kiến sẽ đẩy nhanh tiến độ thực hiện một số dự án metro khác với việc áp dụng cơ chế đặc thù từ Nghị quyết 98 cũng như cơ chế đặc thù riêng về các dự án đường sắt đô thị. Theo nhiều ý kiến, với công nghệ xây dựng ngày càng cải tiến, việc tháo được “nút thắt” là nguồn vốn bằng cơ chế sẽ giúp đẩy nhanh đáng kể tiến độ thực hiện và kỳ vọng khoảng 230km đường sắt đô thị trong một thời gian ngắn tới là hoàn toàn khả thi.

Mấu chốt là nguồn vốn xã hội hoá

Với nguồn vốn rất lớn và kinh nghiệm từ việc thi công dự án metro số 1, nguồn vốn ngân sách rất khó để đáp ứng kịp thời, nhất là việc thi công song song nhiều dự án. Vì vậy, việc huy động từ doanh nghiệp tư nhân là vô cùng cần thiết, thậm chí được coi là mấu chốt để hoàn thành kế hoạch. Ngoài tuyến metro Bến Thành-Cần Giờ dài 53km, một tuyến khác là Thủ Thiêm-Long Thành dài khoảng 42km, cũng được doanh nghiệp lên kế hoạch thực hiện. Đây là 2 dự án lớn, có vai trò quyết định tới mạng lưới chung tổng thể. Bên cạnh đó, một số dự án metro khác ở TPHCM cũng được các doanh nghiệp lớn mong muốn đầu tư, xây dựng.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, nguồn vốn Trung ương và ngân sách TPHCM chỉ đáp ứng được khoảng 66% tổng nguồn vốn thực hiện. Do đó, TPHCM cần khẩn trương xây dựng đề án huy động các nguồn lực bổ sung từ nguồn xã hội hoá. Trong đó, có 2 trụ cột chính để có thể thu hút được doanh nghiệp đầu tư vào các dự án metro là phương thức hợp tác PPP (vốn công-tư). Trong đó, hình thức đầu tư có thể được doanh nghiệp quan tâm là BT (xây dựng-chuyển giao) bởi đặc thù của metro sẽ khó thực hiện theo hình thức BOT (xây dựng-kinh doanh-chuyển giao) do việc thu phí hoàn vốn là không khả thi.

Ngoài hình thức đầu tư, một mô hình cũng thu hút sự quan tâm từ doanh nghiệp là mô hình đô thị nén TOD (đô thị gắn với giao thông công cộng). Theo đó, với đặc thù một số tuyến metro có chiều dài lớn, đi qua các khu vực có quỹ đất rộng nên việc phát triển mô hình TOD rất phù hợp, có tiềm năng thu hồi vốn cao. Mô hình đô thị TOD có nhiều lợi ích hơn nữa khi mà tình trạng ùn tắc ở các tuyến đường bộ, đường cao tốc vẫn chưa thể sớm giải quyết khiến cho metro càng thêm hữu ích. Việc kết hợp giữa hình thức BT cùng mô hình TOD được coi là “chìa khoá vàng” để các doanh nghiệp chấp nhận bỏ vốn đầu tư, chung tay cùng TPHCM thực hiện các dự án này.

Tuy nhiên, để hiện thực hoá các chủ trương và lợi ích này, theo TS Trương Minh Huy Vũ - Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển TPHCM thì thành phố cần thành lập Tổng Công ty Đường sắt đô thị do Nhà nước nắm 100% vốn, trực thuộc UBND TPHCM để đảm bảo đầu tư, quản lý và vận hành đồng bộ hệ thống metro. Đây là điều khá cần thiết, khi mà việc xây dựng các dự án metro có nguồn vốn rất lớn, huy động nguồn lực xã hội sâu rộng. Việc được quản lý bởi một cơ quan Nhà nước sẽ giảm thiểu những rủi ro có thể xảy ra.

Với khoảng 14 triệu lượt hành khách sử dụng tuyến metro Bến Thành-Suối Tiên chỉ sau gần 1 năm đưa vào khai thác, cho thấy sức hút rất lớn của loại hình metro. Đây cũng là động lực để TPHCM hoàn thành kế hoạch xây dựng hàng trăm km đường sắt đô thị trong thời gian tới đây.