Xuất bản trước cuộc chiến bản quyền thời công nghệ
Trong thời đại số, việc chia sẻ tri thức trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết, nhưng đi cùng với đó là thách thức nghiêm trọng về bản quyền trong lĩnh vực xuất bản. Sách giả, sách lậu, sao chép trái phép lan tràn trên không gian mạng đang làm tổn thương sâu sắc tới người sáng tạo, nhà xuất bản và cả văn hóa đọc Việt Nam.
Lan tràn vi phạm bản quyền
Trong thời đại chuyển đổi số, khi công nghệ và trí tuệ nhân tạo đang làm thay đổi toàn bộ cách sáng tạo và tiêu thụ nội dung, ngành xuất bản đang phải đối mặt với thách thức lớn từ nạn xâm phạm bản quyền. Không chỉ dừng lại ở in lậu truyền thống, nhiều đầu sách vừa phát hành đã bị scan, chuyển thành file số rồi chia sẻ công khai qua Google Drive, Zalo, Telegram, thậm chí bị đọc toàn văn trên TikTok, YouTube hoặc chuyển thể thành sách nói. Cùng với đó, sách giả và sách lậu vẫn xuất hiện tràn lan, được quảng cáo rầm rộ trên mạng xã hội và các sàn thương mại điện tử, gây tổn thất lớn về doanh thu, ảnh hưởng đến uy tín của nhà phát hành và tinh thần của tác giả. Hiện nay, các hành vi vi phạm chủ yếu diễn ra dưới hai hình thức: số hóa, chia sẻ trái phép nội dung và in lậu để kinh doanh trực tuyến. Với sự hỗ trợ của công nghệ và AI, việc sao chép, lan truyền nội dung diễn ra nhanh, rẻ và gần như không thể kiểm soát.
Ông Nguyễn Xuân Minh – Giám đốc Kế hoạch – Bản quyền, Công ty Nhã Nam cho rằng, việc xâm phạm bản quyền có thể nhìn thấy rõ ràng trên nhiều phương diện. Trước hết là thiệt hại về doanh thu thực tế, đặc biệt đối với những đầu sách mới phát hành hoặc của các tác giả nổi tiếng. Tiếp đó, kế hoạch kinh doanh và truyền thông của đơn vị xuất bản cũng bị phá vỡ, khi những nỗ lực phát hành và tiếp thị không đạt hiệu quả như kỳ vọng, vì càng truyền thông mạnh thì sách lậu cũng càng lan tỏa mạnh hơn. Nghiêm trọng hơn, tình trạng vi phạm bản quyền còn tạo ra hiệu ứng xã hội tiêu cực, góp phần thúc đẩy tâm lý hưởng thụ nội dung số, sản phẩm văn hóa một cách miễn phí, làm xói mòn giá trị của việc đọc và sáng tạo nghiêm túc. Nhiều bạn trẻ trên mạng xã hội kêu gọi lập nhóm, góp tiền mua sách sau đó chia sẻ ebook dù biết đó là sai trái. Đối với các tác giả trong nước, tình trạng này còn khiến tác giả bị ảnh hưởng tinh thần nghiêm trọng, khi tác phẩm của họ bị đọc trái phép mà không có bất kỳ tương tác chính danh nào với độc giả, trong khi đây vốn là một phần quan trọng trong quá trình sáng tác và công bố tác phẩm.
Cần chung tay bảo vệ giá trị sáng tạo
Sách giả, sách in lậu không chỉ vi phạm Luật Xuất bản và Luật Sở hữu trí tuệ, mà còn ảnh hưởng đến tâm lý và văn hóa đọc của độc giả vì chất lượng sách kém và nhiều sai sót. Do đó, độc giả cần phải lựa chọn kỹ càng khi mua hoặc đặt hàng trên mạng để tránh mua phải hàng giả hoặc kém chất lượng. Việc mua sách tại các nhà sách và đơn vị xuất bản uy tín là cách tiêu dùng thông minh, đóng góp vào sự phát triển của ngành xuất bản trong nước.
Theo ông Nguyễn Xuân Minh, các hành vi vi phạm bản quyền dù vô tình hay cố ý đều làm tổn hại đến hệ sinh thái sáng tạo, ảnh hưởng đến doanh thu vốn đã rất khiêm tốn của ngành Xuất bản, làm suy yếu niềm tin giữa độc giả, tác giả và đơn vị xuất bản. Trong bối cảnh chuyển đổi số, việc bảo vệ bản quyền là công việc đòi hỏi sự kiên trì, phối hợp nhiều đơn vị, liên ngành và sự đồng hành của toàn xã hội - từ cơ quan quản lý nhà nước, các đơn vị xuất bản, ngành giáo dục và cả chính tác giả, độc giả.
Bởi vậy ông Minh cho rằng, cần đẩy mạnh xử lý nghiêm các trường hợp in lậu, buôn bán sách lậu trên không gian mạng. Đồng thời, tiến hành xử lý mang tính răn đe một số website, các nhóm chia sẻ ebook có quy mô lớn, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của các đơn vị xuất bản và tác giả. Cùng với đó, hoàn thiện khung pháp lý và cơ chế thực thi trong môi trường số, đặc biệt là việc xử lý nhanh, minh bạch các hành vi xâm phạm bản quyền trên mạng. Có chính sách hỗ trợ doanh nghiệp xuất bản trong việc phát triển nền tảng phân phối số - cả về kỹ thuật, tài chính và truyền thông - nhằm tạo ra các kênh tiếp cận hợp pháp, tiện dụng và hấp dẫn với người đọc, qua đó giảm động cơ tìm đến nội dung lậu. Xuất bản điện tử cũng sẽ là xu hướng tất yếu của ngành Xuất bản hiện đại. Tăng cường truyền thông và giáo dục về bản quyền trong nhà trường, truyền thông đại chúng và các hoạt động cộng đồng. Ý thức tôn trọng bàn quyền cần được hình thành từ sớm, trở thành một phần của văn hóa tiêu dùng nội dung số trong xã hội.
Còn theo ông Nguyễn Tuấn Quỳnh – Chủ tịch Hội đồng Quản trị Công ty Sách Phương Nam, nếu cùng đồng lòng minh bạch hoá pháp lý, quyết liệt chống sách giả, xây dựng chiến lược quốc gia, gieo thói quen đọc từ trường học đến cộng đồng, mở rộng thị trường trong nước. Thì trong một thập kỷ tới, xuất bản Việt Nam sẽ không còn “tí hon”. Khi đó, chúng ta sẽ có một ngành công nghiệp văn hoá đúng nghĩa, hội nhập quốc tế, góp phần nâng tầm tri thức và bản sắc văn hóa dân tộc.
