Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên: Nhân văn, tiến bộ để bảo vệ, giáo dục trẻ em trong tình hình mới

Theo Tờ trình của Chánh án TANDTC Nguyễn Hoà Bình, Đảng, Nhà nước ta luôn xác định trẻ em được ưu tiên chăm sóc, giáo dục và bảo vệ đặc biệt thể hiện trong nhiều nghị quyết, văn kiện quan trọng, đặc biệt, Chỉ thị số 28-CT-TW ngày 25/12/2023 của Bộ Chính trị về tăng cường công tác chăm sóc, giáo dục và bảo vệ trẻ em đã đề ra giải pháp “phát triển hệ thống tư pháp thân thiệnvà bảo vệ trẻ em”.

Hiến pháp năm 2013 đã khẳng định“Trẻ em được Nhà nước, gia đình và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấn đề về trẻ em”.

Công ước của Liên hợp quốc về Quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên yêu cầu “Các quốc gia thành viên phải tìm cách thúc đẩy việc hình thành những đạo luật, thủ tục, các cơ quan và tổ chức riêng cho trẻ em bị coi là, bị tố cáo hay bị thừa nhận là đã vi phạm pháp luật hình sự”.

Việt Nam đã có nhiều bộ luật, luật, văn bản dưới luật điều chỉnh về tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên. Từng bước hình thành pháp luật về tư pháp người chưa thành niên. Chính sách hình sự đối với người chưa thành niên cơ bản đã có sự phân hóa. Một số thủ tục tố tụng, biện pháp giám sát, giáo dục, thi hành án, tái hòa nhập cộng đồng đặc thù áp dụng đối với người chưa thành niên đã được ban hành. Thiết chế bảo vệ người chưa thành niên trong hoạt động tư pháp, đặc biệt là hệ thống Tòa gia đình và người chưa thành niên đã từng bước được kiện toàn...

Tuy vậy, hệ thống pháp luật hiện hành cũng bộc lộ nhiều hạn chế, cụ thể:

Một là, hệ thống hình phạt hiện hành còn một số sai sót, không thực hiện được trong thực tế; một số quy định chưa phù hợp với độ tuổi, đặc điểm, tính chất hành vi phạm tội của người chưa thành niên; một số hình phạt không có sự phân hóa giữa người chưa thành niên và người trưởng thành; mức hình phạt tù tối đa áp dụng với người chưa thành niên vẫn còn rất nghiêm khắc; điều kiện người chưa thành niên được tha tù trước hạn vẫn còn chặt chẽ.

Hai là, các biện pháp giám sát, giáo dục đã được quy định nhưng hầu như không được áp dụng, thiếu tính khả thi và còn nhiều bất cập; các biện pháp xử lý chuyển hướng còn ít và mang tính hình thức, thiếu cơ chế phục hồi cho người chưa thành niên;...

Ba là, thủ tục tố tụng hình sự chưa thực sự thân thiện,phù hợp với tâm lý lứa tuổi, khả năng nhận thức và sự phát triển của người chưa thành niên; một số quy định chưa bảo đảm được lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên; thiếu thiết chế bảo vệ người chưa thành niên là bị hại, người làm chứng;...

Bốn là, chưa thiết lập được cơ chế điều phối quốc gia để giải quyết hiệu quả các vấn đề về tư pháp người chưa thành niên; chưa quy định vị trí, vai trò, trách nhiệm của người làm công tác xã hội trong hoạt động tư pháp người chưa thành niên.

Năm là, quy định về thi hành án, tái hòa nhập cộng đồng đối với người chưa thành niên còn nhiều hạn chế, chưa phù hợp, hiệu quả chưa cao. Có khả năng tạo ra sự kỳ thị, phân biệt đối xử đối với người chưa thành niên.

Sáu là, chưa nội luật hóa đầy đủ các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên; một số quy định chưa phù hợp với chuẩn mực quốc tế.

Bảy là, pháp luật hiện hành điều chỉnh về tư pháp người chưa thành niên được quy định tản mạn ở nhiều đạo luật, một số quy định còn xung đột nhau. Phần lớn chỉ điều chỉnh các quy định vốn được áp dụng cho người trưởng thành để áp dụng với người chưa thành niên. Kinh nghiệm của nhiều quốc gia đã chứng minh cách tiếp cận này không hiệu quả, gây nhiều khó khăn khi áp dụng và đang được các nước khắc phục bằng cách ban hành một đạo luật chuyên biệt, toàn diện về tư pháp người chưa thành niên.

Còn theo Phó Chánh án TANDTC Nguyễn Văn Tiến, việc xây dựng Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên là đòi hỏi bức thiết của cuộc sống, nhằm thực hiện chủ trương của Đảng về "phát triển hệ thống tư pháp thân thiện và bảo vệ trẻ em". Cụ thể hóa quy định của Hiến pháp năm 2013: "Trẻ em được Nhà nước, gia đình và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấn đề về trẻ em"; thực hiện Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên.

Mục đích xây dựng Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên nhằm hoàn thiện pháp luật tư pháp đủ nghiêm khắc, nhưng cũng bảo đảm nhân văn đối với người chưa thành niên phạm tội; tăng cường giáo dục, hỗ trợ, giúp đỡ người chưa thành niên phạm tội tự sửa chữa lỗi lầm; xây dựng quy trình thủ tục tố tụng thân thiện, phù hợp với độ tuổi, tâm lý và vì lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên; bảo đảm các quyền cơ bản của người chưa thành niên trong xử lý chuyển hướng, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng; huy động nguồn nhân lực có chuyên môn về công tác xã hội; tăng cường trách nhiệm của gia đình, cơ quan, tổ chức hữu quan hỗ trợ, giám sát, giáo dục người chưa thành niên; thiết lập cơ sở giam giữ phù hợp với mục đích phục hồi, giáo dục và sự phát triển của người chưa thành niên; tăng cường cơ hội tái hòa nhập cộng đồng;…

Theo nhiều chuyên gia, tội phạm chưa thành niên gần đây không chỉ gia tăng về số lượng vụ việc mà đang ngày càng trẻ hóa. Có những đối tượng chỉ có 12 - 13 tuổi nhưng đã thực hiện các hành vi nguy hiểm cho xã hội như giết người, cướp tài sản, mua bán trái phép chất ma tuý… Nguyên nhân dẫn tới thực trạng này phải kể đến tâm sinh lý tuổi vị thành niên có nhiều thay đổi, do môi trường giáo dục gia đình, những tác động ngoài xã hội từ bạn bè, mạng xã hội… đã ảnh hưởng tới hành vi, suy nghĩ của các em.

Trong khi đó, hệ thống pháp luật về tư pháp người chưa thành niên vẫn còn nhiều bất cập. Việt Nam hiện có 7 bộ luật, luật điều chỉnh trực tiếp về tư pháp với người chưa thành niên, dẫn tới các quy định còn tản mạn, chồng chéo, thiếu đồng bộ, chưa phù hợp với thực tiễn. Thủ tục tố tụng hình sự chưa thực sự thân thiện, phù hợp với tâm lý, lứa tuổi và sự phát triển của người chưa thành niên; các biện pháp giám sát, giáo dục để thay thế hình phạt còn thiếu, ít được áp dụng.

Cũng theo Phó Chánh án TANDTC Nguyễn Văn Tiến, đây là một đạo luật rất nhân văn với người chưa thành niên, thể hiện tinh thần trách nhiệm của Việt Nam trong thực thi Công ước Quốc tế về quyền trẻ em. Đặc biệt, kết luận của Ủy ban quyền trẻ em Liên Hợp Quốc về báo cáo thực hiện Công ước quyền trẻ em lần thứ 5 và 6 của Việt Nam ngày 19.9.2022 tại Geneva, Thụy Sĩ đã khuyến nghị Việt Nam xem xét xây dựng và thông qua một đạo luật toàn diện về tư pháp trẻ em, cung cấp khuôn khổ pháp lý cho hệ thống tư pháp trẻ em.

Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên cung cấp khung pháp lý thống nhất hơn dành cho hệ thống tư pháp người chưa thành niên, thông qua việc tổng hợp và tăng cường các quy định đang nằm rải rác trong nhiều luật; hướng đến bảo đảm tiếp cận toàn diện và chuyên nghiệp hơn trong giáo dục và giám sát người chưa thành niên vi phạm pháp luật...

Phó Chánh án TANDTC Nguyễn Văn Tiến cho biết, các quốc gia đều xác định người chưa thành niên là người chưa phát triển đầy đủ về thể chất, tinh thần nên chưa thể tự bảo vệ mình một cách tốt nhất khi tham gia vào các quan hệ xã hội, đặc biệt là trong hoạt động tư pháp. Hầu hết người chưa thành niên khi tham gia vào quy trình tố tụng tư pháp hình sự phức tạp đều cảm thấy lo sợ, dễ bị tổn thương, bị tác động tiêu cực.

Do đó, cần có cơ chế xử lý mang tính nhân văn, đặc thù, phù hợp, nhất là người chưa thành niên phạm tội. Vì vậy, dự án Luật tập trung nghiên cứu sửa đổi, bổ sung điều kiện áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng; thẩm quyền xem xét, quyết định áp dụng biện pháp này.

Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên đang quy định biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng là biện pháp nghiêm khắc nhất trong các biện pháp xử lý chuyển hướng, được áp dụng sau cùng khi người chưa thành niên không tuân thủ việc chấp hành biện pháp xử lý chuyển hướng đã áp dụng... Đây cũng là cơ chế để người chưa thành niên không phải quay lại quy trình tố tụng hình sự thông thường, mất nhiều thời gian, thủ tục phức tạp.

Có thể khẳng định, Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên với 11 chương, 173 điều đã bao quát được nhiệm vụ bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, bảo vệ trật tự xã hội, bảo vệ quyền, lợi ích tốt nhất của người chưa thành niên; bảo đảm việc xử lý người chưa thành niên phù hợp với độ tuổi, khả năng nhận thức, đặc điểm nhân thân, tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội; giáo dục, giúp đỡ người chưa thành niên tự sửa chữa sai lầm, cải thiện hành vi, trở thành công dân có ích cho xã hội.