Dự thảo luật bảo hiểm xã hội (sửa đổi): Gia tăng quyền lợi cho người lao động

Theo thống kê của Bảo hiểm xã hội (BHXH) Việt Nam, sau kỳ điều chỉnh lương hưu, trợ cấp BHXH hằng tháng từ tháng 7/2023, ông P.P.N.T. (ở TPHCM) là người đang có mức hưởng lương hưu cao nhất Việt Nam, với số tiền hơn 140 triệu đồng/tháng. Trong kỳ chi trả lương hưu tháng 8, ông T. nhận hơn 155 triệu đồng do cộng thêm truy lĩnh phần lương hưu tháng 7 tăng thêm.

Hàng triệu lao động có mức lương hưu thấp

Bên cạnh những trường hợp có lương hưu cao, nước ta cũng có nhiều người hưởng mức lương hưu thấp. Các trường hợp này chủ yếu là: những người nghỉ hưu từ quỹ BHXH nông dân Nghệ An chuyển sang BHXH tự nguyện theo Quyết định 41 của Thủ tướng Chính phủ, năm 2009; cán bộ xã không chuyên trách; người tham gia BHXH tự nguyện lựa chọn mức đóng BHXH ở mức thấp nhất…

Theo đó, mức lương hưu thấp nhất Việt Nam tập trung ở nhóm những người nông dân ở Nghệ An tham gia chương trình thí điểm đóng BHXH cho nông dân. Đến năm 2009, khi BHXH nông dân Nghệ An được chuyển đổi sang BHXH tự nguyện, nhiều trường hợp tiếp tục tham gia "lưới" an sinh qua hình thức BHXH tự nguyện. Khi nghỉ hưu, do có thời gian đóng ngắn, mức đóng BHXH hằng tháng thấp (có thời điểm chỉ là 10.000 đồng/tháng) nên các trường hợp này có mức hưởng lương hưu thấp.

Đối với người tham gia BHXH tự nguyện, mức thu nhập tháng làm căn cứ đóng BHXH (do người tham gia lựa chọn) thấp nhất bằng mức chuẩn hộ nghèo của khu vực nông thôn và cao nhất bằng 20 lần mức lương cơ sở tại thời điểm đóng. Trong thực tế, phần lớn người dân lựa chọn mức thu nhập tương ứng mức chuẩn hộ nghèo khu vực (trước năm 2022, mức chuẩn hộ nghèo khu vực nông thôn là 700 nghìn đồng, từ năm 2022 là 1,5 triệu đồng) để đóng BHXH tự nguyện. Thực tế, đại đa số người tham gia BHXH tự nguyện chỉ đóng BHXH đến khi đủ 20 năm để đủ điều kiện về thời gian tối thiểu để được hưởng lương hưu. Do mức đóng BHXH thấp, thời gian đóng BHXH ngắn nên mức hưởng bình quân của nhóm này thấp.

Từ đó, có thể thấy, mặc dù tỷ lệ % hưởng lương hưu khá cao (tối đa 75%) nhưng do mức đóng thấp; thời gian đóng BHXH hưởng lương hưu ngắn, tình trạng người lao động (NLĐ), đặc biệt là NLĐ làm việc ngoài khu vực nhà nước, nghỉ hưu trước tuổi nhiều, đóng không đúng mức tiền lương, thu nhập thực tế tại một số đơn vị sử dụng lao động… dẫn đến mức hưởng bình quân hiện nay của nhiều NLĐ còn thấp.

Hiện nay, Luật BHXH quy định, căn cứ đóng BHXH của NLĐ bao gồm cả lương và các phụ cấp. Đối với một số khoản phúc lợi (hỗ trợ) NLĐ của đơn vị sử dụng lao động có tính chất thường xuyên, ổn định, như: hỗ trợ tiền xăng xe, điện thoại, ăn trưa, tiền nhà… pháp luật hiện hành quy định không dùng làm căn cứ tính đóng BHXH. Lợi dụng quy định này, một số doanh nghiệp (DN) lách luật, chia nhỏ các khoản phụ cấp thành các khoản hỗ trợ này để trốn đóng, đóng không đủ BHXH.

Thực tế hiện nay, cơ quan BHXH đang thực hiện chi trả cho khoảng 2,7 triệu người hưởng lương hưu. Trong tổng số người hưởng này, phần lớn có mức hưởng từ 3 triệu đồng/tháng đến dưới 7 triệu đồng/tháng với gần 1,9 triệu người (chiếm 68,3% tổng số người hưởng lương hưu trên cả nước).

Nguy cơ tái nghèo khi về hưu

Lương hưu thấp, tài chính tích lũy không có vì thế không ít người khi về hưu đứng trước nguy cơ rơi vào hộ nghèo vì lương hưu không đủ trang trải cuộc sống.

Bà Nguyễn Thị T. (SN 1962) có thời gian tham gia BHXH là 20 năm 3 tháng, tỷ lệ hưởng lương hưu là 61%. Tuy nhiên, bà T. có đến 2/3 thời gian quá trình tham gia BHXH với mức tiền lương thấp; nhiều năm, mức tiền lương đóng BHXH của bà T. chỉ từ 300.000 - 400.000 đồng/tháng... nên khi nghỉ hưu (vào tháng 5/2017), bà T. có mức lương là 1.074.586 đồng. Trải qua lần điều chỉnh lương hưu, đến tháng 7/2023, số tiền hưu mà bà T. được lĩnh tăng lên là 2 triệu đồng. Với số tiền này bà chỉ đủ mua đồ thiết yếu như gạo, thức ăn để có thêm tiền trang trải sinh hoạt cũng như phòng ốm đau bà T. phải nhận trông trẻ tại nhà. Nhờ trông 2 trẻ mỗi tháng bà có thêm 5 triệu đồng, số tiền này cũng giúp bà dư dả để trang trải cuộc sống hàng ngày nếu không đau ốm và đi khám bệnh. Dù vậy bà T. vẫn luôn sống trong thấp thỏm và lo lắng.

“Mỗi lúc sức khỏe lại yếu không thể trông trẻ mãi để kiếm sống được vì thế lúc nào tôi cũng sống trong thấp thỏm lo lắng. Giá như khi đi làm tiền lương đóng BHXH cao một chút thì giờ về hưu tiền lương cũng cao, cuộc sống cũng đỡ vất vả hơn” - bà T. giãi bày.

Theo ông Cao Văn Sang - nguyên Giám đốc BHXH TPHCM, Việt Nam thực hiện chính sách BHXH toàn dân khá sớm. Hơn 30 năm trước, đất nước còn nghèo, nền kinh tế chưa phát triển, thu nhập lao động thấp, mức lương tối thiểu làm căn cứ đóng chỉ 120.000 đồng. Sau nhiều năm điều chỉnh, mức hưởng tối thiểu đã lên 1,8 triệu đồng, tăng 1.500%. Song mức tăng này không đáng kể.

Bà Hồ Thị Kim Ngân - Phó ban Quan hệ lao động (Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam) cũng cho rằng, theo quy định hiện nay, nếu NLĐ tham gia BHXH đủ 35 năm đối với nam, 30 năm đối với nữ, khi đến tuổi nghỉ hưu sẽ được hưởng 75% lương mỗi tháng. Với mức hưởng lương hưu này là cao so với quy định quốc tế. Thế nhưng, số tiền mà NLĐ được hưởng lại dựa trên cơ sở tiền lương làm căn cứ đóng BHXH, chính vì vậy dù mức hưởng lên tới 75% thì lương hưu vẫn thấp. Lý do theo bà Ngân, DN đóng BHXH chỉ cao hơn tiền lương tối thiểu vùng từ 5-7% nên khi hết tuổi lao động, lương hưu sẽ thấp.

Sẽ đóng BHXH theo tiền lương tối thiểu?

Trước thực tế trên tại dự thảo Luật BHXH (sửa đổi) mới nhất đề xuất căn cứ đóng BHXH theo mức lương tối thiểu vùng, cũng để phù hợp với định hướng khi thực hiện cải cách tiền lương sẽ không còn mức lương cơ sở. Cụ thể, dự thảo Luật bổ sung tiền lương làm căn cứ đóng BHXH bắt buộc thấp nhất bằng một nửa mức lương tối thiểu tháng vùng cao nhất; cao nhất bằng 8 lần mức lương tối thiểu tháng vùng cao nhất do Chính phủ công bố. Đây là cơ sở quy định căn cứ đóng BHXH đối với những đối tượng không hưởng tiền lương (chủ hộ kinh doanh; người quản lý DN, người quản lý điều hành hợp tác xã không hường tiền lương..). Đây cũng là căn cứ để xác định trách nhiệm tham gia đối với đối tượng NLĐ làm việc không trọn thời gian.

Bộ LĐTBXH lý giải, về tiền lương làm căn cứ đóng BHXH bắt buộc đối với khu vực ngoài nhà nước cơ bản kế thừa quy định hiện hành song quy định cụ thể hơn theo hướng tiền lương làm căn cứ đóng BHXH là tiền lương tháng, bao gồm mức lương, phụ cấp lương, các khoản bổ sung khác, được trả thường xuyên và ổn định trong mỗi kỳ trả lương. Trên cơ sở đó, Chính phủ quy định chi tiết nhằm xác định cụ thể các khoản phải đóng, không phải đóng BHXH bắt buộc; việc xác định tiền lương tháng làm căn cứ đóng BHXH đối với trường hợp thỏa thuận trả lương theo giờ, ngày, tuần và theo sản phẩm, khoán.

“Luật BHXH hiện hành chỉ có quy định về tiền lương/thu nhập làm căn cứ đóng BHXH cao nhất, nhưng chưa có quy định về tiền lương làm căn cứ đóng BHXH bắt buộc thấp nhất. Mặc dù hiện nay quy định về căn cứ đóng BHXH bắt buộc tương đối đầy đủ tại các văn bản quy định chi tiết luật; tuy nhiên, do Luật BHXH quy định chung, chưa đủ rõ, nên còn gặp khó khăn trong quá trình xây dựng các văn bản quy định chi tiết và quá trình triển khai trong thực tiễn” - Bộ LĐTBXH cho biết.

Đề xuất mới tại dự thảo đã nhận được sự đồng thuận cao từ các chuyên gia cũng như của NLĐ. Bởi thực tế theo quy định, mức đóng BHXH của NLĐ dựa trên lương và các khoản phụ cấp kèm theo thường xuyên. Tuy nhiên, thực tế DN lại “lách” thông qua việc chia thành 2 phần và chỉ đóng mức bằng hoặc cao hơn lương tối thiểu, còn các khoản phụ cấp không được tính, nên NLĐ đóng BHXH rất thấp. Điều đáng nói, NLĐ dù biết tiền đóng BHXH thấp nhưng vẫn “đồng thuận ngầm” để không phải đóng 10% phần chênh lệch vào quỹ BHXH từ tiền phụ cấp. Nhưng bản chất tiền đóng BHXH là của NLĐ. Khi DN lách luật NLĐ không phải đóng thêm 10% nhưng lại mất đi khoản 22% DN đáng ra phải đóng thêm cho NLĐ.

Mới đây, BHXH Việt Nam tiến hành thanh tra chuyên ngành đã phát hiện một số đơn vị kê khai khoản thu nhập bổ sung nằm ngoài mức lương tính đóng BHXH. Đây là khoản DN tự thỏa thuận với NLĐ khi tuyển dụng và không được ghi trong hợp đồng.

Về vấn đề này, Bộ LĐTBXH cũng chỉ rõ, trong DN luôn tồn tại 3 loại thu nhập của NLĐ: Loại làm căn cứ đóng BHXH, loại để quyết toán và loại trả cho NLĐ. Thu nhập làm căn cứ đóng BHXH luôn ở mức thấp nhất, chỉ bằng lương tối thiểu vùng cộng 7% với lao động qua đào tạo nghề và thêm 5-7% với người làm nghề nặng nhọc, nguy hiểm.

Bộ LĐTBXH cho biết, mặc dù tỷ lệ đóng bảo hiểm xã hội, tỷ lệ hưởng lương hưu cao nhưng với tiền lương làm căn cứ đóng BHXH không cao (bình quân năm 2022 là 5,75 triệu đồng/tháng) nên mức lương hưu bình quân của người hưởng lương hưu hiện nay cũng chỉ khoảng 5,4 triệu đồng/người/tháng. Tổng tỷ lệ đóng các loại bảo hiểm (BHXH, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp) của NLĐ và người sử dụng lao động là 32%; trong đó BHXH bắt buộc là 25,5% (NLĐ là 8%, người sử dụng lao động là 17,5%), bảo hiểm y tế là 4,5% (NLĐ là 1,5%, người sử dụng lao động là 3%), bảo hiểm thất nghiệp là 2% (NLĐ là 1%, người sử dụng lao động là 1%).