Liên kết các mắt xích trong chuỗi giá trị lúa gạo

Thương lái – mắt xích quan trọng tiêu thụ lúa gạo

Ông Lâm Minh Giáp - nông dân huyện Mỹ Tú, tỉnh Sóc Trăng cho biết, các nông dân trồng lúa trước nay đều bán lúa cho thương lái ngay sau khi thu hoạch. Theo ông Giáp, chưa thấy nông dân nào trong khu vực bán lúa trực tiếp cho doanh nghiệp (DN). Mặc dù việc bán lúa cho thương lái gặp không ít rủi ro khi câu chuyện bẻ kèo, ép giá thường xuyên diễn ra.

“Tôi trồng giống lúa RVT. Vụ lúa Đông Xuân vừa rồi, lúc giữa vụ thương lái đặt cọc giá 10.000 đồng/kg. Gần cuối vụ giá giảm họ bỏ cọc không thu mua. Tuy nhiên, năm nay nhờ lúa tăng giá nên tôi nhanh chóng tìm được thương lái khác thu mua. Có những năm, giá lúa thấp quá, thương lai bỏ cọc, bà con nông dân rất khổ vì lúa chín mà không có ai thu mua” - ông Giáp cho hay.

Khảo sát của Trung tâm Khuyến nông tỉnh Sóc Trăng cho thấy, nông dân tại địa phương bán lúa tươi thông qua 3 kênh tiêu thụ phổ biến. Kênh thứ nhất là thông qua hợp tác xã (HTX). Tuy nhiên, sản lượng lúa tiêu thụ theo kênh này hiện nay chiếm tỷ lệ còn hạn chế, ước đạt khoảng 5 - 7% diện tích sản xuất. Kênh thứ 2 là người nông dân thông qua môi giới trung gian tại điện phương, hoặc môi giới trung gian trong vùng, khu vực tiếp cận giao dịch với thương lái có nhu cầu thu mua lúa. Kênh thứ 3 là người nông dân liên hệ trực tiếp với thương lái.

“Chúng tôi chưa ghi nhận trường hợp nào mà nông dân ở Sóc Trăng liên hệ trực tiếp với DN. Bởi vì sản lượng của nông dân chưa đáp ứng theo quy mô, số lượng mà DN cần. Tuy có sự tham gia của HTX nhưng tỷ lệ còn rất khiêm tốn. Phổ biến vẫn là nông dân thông qua môi giới để đến với thương lái” - ông Võ Quốc Trung - chuyên viên Trung tâm Khuyến nông tỉnh Sóc Trăng cho biết.

Theo ông Trung, trong chuỗi liên kết tiêu thụ lúa gạo, thương lái là bên cung cấp thông tin nhu cầu về chủng loại giống lúa, sản lượng cần và giá thu mua lúa tươi tương thích với từng thời điểm thông qua môi giới địa phương, hoặc môi giới khu vực. Khi nhận được thông tin phản hồi từ môi giới, thương lái sẽ khảo sát đồng ruộng cùng với chủ ruộng thông qua giới thiệu của môi giới trước thời điểm thu hoạch 10 - 12 ngày. Các thỏa thuận được xác lập ngay sau khảo sát và thương lái dùng “tiền đặt cọc” để xây dựng thỏa ước và tạo niềm tin giữa các bên tham gia cho sự thỏa thuận mua bán lúa giữa thương lái (bên đặt cọc mua lúa) với nông dân (bên nhận cọc bán lúa). Môi giới giữ vai trò kết nối thương lái với nông dân, đồng thời thỏa thuận chủ máy dịch vụ điều tiết lịch thu hoạch, chuyên chở lúa đến địa điểm đã thỏa thuận giao nhận với thương lái.

“Thương lái là một mắt xích không thể thiếu trong chuỗi tiêu thụ lúa gạo. Nếu không có thương lái thì không biết 2,1 triệu tấn lúa của Sóc Trăng sẽ phải tiêu thụ bằng kênh nào. Thương lái có sự linh hoạt trong quyết định về giá thỏa thuận thu mua. Do đó, sự thương thảo về giá trở nên nhanh chóng, việc mua bán thuận lợi hơn. Thương lái cũng chia sẻ áp lực về nguồn vốn lưu động với DN trong hoạt động thu mua lúa của nông dân vào những thời điểm thu hoạch cao điểm” - ông Trung thông tin.

TS Trần Minh Hải - Phó Hiệu trưởng Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn (Bộ NNPTNT) cho rằng, sẽ có lợi ích nhiều chiều khi đưa thương lái vào chuỗi lúa gạo bền vững. Thương lái cần có “giấy chứng nhận hành nghề”, được đăng ký hành nghề (để giúp phân biệt thương lái tốt và thương lái chưa tốt) và cần được xem là đối tác đồng hành với nông dân, HTX và DN.

“Cần khuyến khích tập hợp thương lái vào các nhóm, các câu lạc bộ trên cơ sở tự nguyện, để cùng trao đổi kinh nghiệm, cùng tiếp cận các nội dung tập huấn, hướng dẫn về kỹ thuật trong bảo quản, vận chuyển, chế biến, bảo đảm chất lượng, an toàn vệ sinh thực phẩm. Từ đó, giảm tình trạng bẻ kèo, nói không với những hành vi thiếu lành mạnh như mua bán nông sản kém chất lượng hay trục lợi, cấu kết, gây chia rẽ, tác động tiêu cực đến giá cả… Xây dựng sàn giao dịch bán trước lúa để kết nối người mua - bán” - TS Hải nêu quan điểm.

Chia sẻ lợi ích để liên kết chặt chẽ

Theo ông Lê Đức Thịnh - Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn (Bộ NNPTNT), ở Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) có nhiều mô hình liên kết thông qua các chủ trương lớn như Quyết định 80/2002 của Thủ tướng về tiêu thụ nông sản qua hợp đồng; Quyết định 62/2013 của Thủ tướng về khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết để gắn với tiêu thụ nông sản, xây dựng cánh đồng lớn; Nghị định 98/2018 của Chính phủ về khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp. Tuy nhiên, chỉ một vài địa phương ĐBSCL thực hiện Nghị định 98/2018.

Từ đó, liên kết chuỗi giá trị lúa gạo đã có cải thiện, đa dạng mô hình hơn, nhiều mô hình bền vững hơn. Tuy nhiên, quy mô diện tích, sản lượng, số hộ nông dân tham gia liên kết còn ít, quy mô liên kết của doanh nghiệp, HTX nhỏ; nhiều liên kết thiếu bền vững.

Tuy nhiên việc mua bán lúa gạo thời gian vừa qua chưa có những chuỗi hoặc liên kết theo chuỗi một cách bài bản, đúng nghĩa vừa chia sẻ rủi ro, dẫn dắt quy trình sản xuất, tiêu thụ lúa gạo một cách bài bản. Các HTX tham gia rất là thụ động. Số lượng doanh nghiệp theo đuổi phương thức từ đầu từ đến bao tiêu chế biến chiếm rất nhỏ. Đa phần liên kết theo hướng mua - bán. Ở ĐBSCL có 1.300 HTX lúa gạo nhưng quy mô rất nhỏ. Chỉ có hơn 100 HTX có quy mô từ 200 - 1.000 thành viên, lại trung bình các HTX chỉ có khoảng 75 thành viên.

Theo ông Thịnh, muốn liên kết trong chuỗi giá trị lúa gạo chặt chẽ, bắt buộc phải chia sẻ lợi ích từ đầu vụ. Khuyến khích liên kết giữa DN, HTX và nông dân từ khâu sản xuất - thu hoạch - bảo quản - chế biến nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm, phù hợp yêu cầu thị trường để có giá bán cao và giảm chi phí sản xuất cho nông dân, hạn chế bẻ kèo.

“Chúng tôi không khuyến khích tập trung mua và bán. Muốn liên kết chặt chẽ thì bắt buộc chia sẻ lợi ích từ lúc bắt đầu sản xuất ngay từ đầu vụ. Giá lúa là do thị trường quyết định nhưng chuỗi liên kết chia sẻ làm thế nào để nông dân giảm được chi phí, hưởng lợi được môi trưởng sản xuất tốt, nông dân bảo vệ được chất lượng đất đai của mình”- ông Thịnh nói.

Cũng theo ông Thịnh, muốn liên kết thành công trong thực hiện Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL” cần lưu ý đưa nông dân vào HTX. HTX là đầu mối đại diện cho chuỗi giá trị canh tác, chia sẻ với nông dân trong chuỗi.