Mất an toàn hồ đập: Nguy cơ hiện hữu

Trước những diễn biến bất thường của thời tiết, thiên tai, mới đây nhất Bộ NN&PTNT đã được giao chủ trì kiểm tra toàn diện an toàn hồ chứa, đập xả.

Hiện cả nước có 1.150 hư hỏng, cần sửa chữa trong giai đoạn 2016 – 2022 (Ảnh minh họa).

Hàng loạt hồ đập mất an toàn

Toàn quốc hiện nay có 6.648 hồ chứa thủy lợi tại 45 tỉnh thành với sức chứa khoảng 13,5 tỷ m3 nước. Hầu hết số hồ chứa đập thủy lợi này được xây dựng từ những năm 70 đến 80 của thế kỷ trước, nay đã và đang xuống cấp nghiêm trọng.

Cụ thể, theo Bộ NN&PTNT, tính đến đầu năm 2017, hiện cả nước có 702 hồ chứa lớn (dung tích lớn hơn 3 triệu m3 hoặc chiều cao đập lớn hơn 15m).

Trong đó, qua tổng rà soát vừa qua, có 70 đập thấm nhẹ, 23 đập thấm nặng, 61 đập có mái bị biến dạng nhẹ, 21 đập có mái bị biến dạng mức nặng.

Một số đập có dấu hiệu mất an toàn như Hồ Khe Chinh, Rong Đen, Tặng An (Yên Bái), hồ Khe Chão (Bắc Giang), hồ Đồi Tương, Ba Khe, Khe Sân (Nghệ An), hồ Thanh Niên (Quảng Trị), hồ Cây Khế, Đập Làng (Quảng Ngãi), hồ Kim Sơn, Giao Hội, Hội Khánh, Hố Trạnh, Thạch Bàn (Bình Định), hồ Tân Rai, Đạ Tẻ, Đạ Tô Tôn (Lâm Đồng)…

Hồ đập lớn đã vậy, hồ đập nhỏ cũng trong tình trạng đáng báo động. Theo báo cáo, toàn quốc có 5.946 hồ chứa nhỏ (chiếm 89,4% số lượng hồ cả nước).

Trong số này, qua kiểm tra có 507 hồ đập bị thấm, trong đó 450 đập thấm nhẹ, 57 đập thấm nặng, 443 đập có mái biến dạng mức độ nhẹ, 170 đập biến dạng mức nặng.

697 đập tràn, thân bị hư hỏng, xói lở, trong đó 467 tràn hư hỏng mức độ nhẹ, 230 tràn mức độ nặng. Ngoài ra, có 756 công trình thân cống bị hư hỏng, trong đó 546 cống hỏng nhẹ, 210 cống hỏng mức độ nặng.

“Do có nhiều năm tuổi nên đa phần các công trình hồ đập hiện nay đã xuống cấp, thậm chí xuống cấp nghiêm trọng. Ở đây, vấn đề vận hành, quản lý mới là điều đáng nói. Sự chủ quan, sống chết mặc bay của chủ đầu tư, chính quyền địa phương, sự qua loa chiếu lệ trong giám sát, đã khiến hiểm họa của các công trình càng tăng thêm khi vỡ đập, hồ chứa mới cuống quýt để sửa chữa. Đôi khi sẽ là quá muộn” - ông Đồng Văn Tự - Vụ trưởng Vụ Quản lý công trình thủy lợi và an toàn đập (Tổng cục Thủy lợi, Bộ NN&PTNT) cho biết.

Hồ chứa nước Núi Cốc tỉnh Thái Nguyên là ví dụ điển hình. Mới đây qua khảo sát kiểm tra từ thông tin truyền thông, các cơ quan chức năng đã phát hiện đập chính của hồ Núi Cốc có hiện tượng thấm vai đập.

Nhiều khu vực công trình có hiện tượng thấm nhiều. Rãnh thoát nước hạ lưu đập bị gãy đổ dài 200m. Mái lát thượng lưu có một số vị trí bị lún sụt hư hỏng cục bộ.

Tương tự hồ Hóc Khế tỉnh Quảng Ngãi được xây dựng từ năm 1987, bị hư hỏng nặng phần cống, nước thấm qua thân đập, nguy cơ vỡ bất cứ lúc nào. Hay hồ Núi Một tỉnh Bình Định được xây dựng từ những năm 90 thế kỷ trước, xuống cấp công trình, hiểm họa cho phía hạ du…

“Thiếu kinh phí đầu tư sửa chữa nâng cấp là một nguyên nhân. Nhưng vấn đề nghiêm trọng hơn là buông lỏng quản lý các hồ chứa, đập. Rất nhiều công trình hiện nay qua kiểm tra đều vi phạm về quản lý công trình, đất đai.

Nhiều công trình lấn chiếm trái phép lòng hồ. Tần suất san tôn nền, đào ao, đắp đập trong vùng bán ngập để xây dựng công trình, nuôi cá, chăn nuôi gia cầm, gia súc… diễn ra thường nhật. Sự mất an toàn từ công trình càng nhanh, nguy hiểm càng hiện hữu”- ông Đồng Văn Tự nhấn mạnh.

Theo Bộ NN&PTNT, hiện cả nước có 1.150 hồ chứa hư hỏng, cần sửa chữa trong giai đoạn 2016 - 2022. Trong đó, những hồ chứa lớn chỉ có 39 hồ được phép vận hành nhưng phải hạ mực nước xuống dưới mức thiết kế. Chỉ có 1.198 hồ chứa nhỏ bảo đảm an toàn vận hành bình thường, 1.070 hồ vận hành bình thường, 1.127 hồ được phép vận hành với điều kiện mực nước ở dưới mức thiết kế, 23 hồ không được phép vận hành và 2.528 hồ chưa đủ điều kiện để đánh giá.

Chính vì số lượng lớn các hồ chứa nhỏ hư hỏng nghiêm trọng, mất an toàn cao đang thực sự là những “bom” nước, có thể vỡ bất cứ lúc nào.

Lo chạy điện, quên sự an toàn

Hiện nay, việc quy hoạch hồ chứa vừa và nhỏ do UBND các tỉnh phê duyệt, nhưng thường thiếu sự phối hợp kiểm tra, giám sát của các ngành nên liên tục điều chỉnh, bổ sung, chạy theo “xu thế” cục bộ địa phương chứ không đồng nhất với tính tổng thể lưu vực.

Chính vì vậy, các quy hoạch liên tục được điều chỉnh theo hướng tăng số lượng các hồ chứa ở hầu hết các địa phương chính là sự tùy tiện, từ sự thiếu kiểm soát từ cơ quan quản lý cấp trên.

Tình trạng xây dựng hằng trăm hồ chứa trên một lưu vực sông đã và đang tàn phá vùng rừng đầu nguồn sinh thủy, tàn phá môi trường và tài nguyên.

Ngoài ra, theo PGS TS Lê Bắc Huỳnh (Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam), đa số các hồ chứa thủy điện vừa và nhỏ hiện nay do tư nhân hoặc các công ty cổ phần là chủ đầu tư dẫn đến chỉ nhăm nhăm chú trọng lợi ích phát điện, hoàn toàn không chú ý đến lợi dụng tổng hợp công trình, không “đếm xỉa” đến bảo đảm các lợi ích khác.

Nhiều công trình vận hành, không cần biết khí tượng thủy văn như nào, lũ về sớm hay muộn, nguy cơ mất an toàn hạ lưu càng lớn.

Điển hình như lũ lụt năm 2009 ở hạ lưu sông Hương-Bồ có nguyên nhân từ sự cố vận hành công trình thủy điện Bình Điền. Lũ lớn sông Vu Gia - Thu Bồn, do xả nước từ công trình A Vương.

Sông Ba, do vận hành xả lũ của công trình sông Ba Hạ. Lũ lụt ở Hà Tĩnh, Quảng Bình, do sự cố công trình thủy điện Hố Hô, Kẻ Gỗ…

Chưa kể đến, nhiều công trình không bảo đảm phương án chống lũ cần thiết hoặc công trình không an toàn dẫn đến vỡ đập gây hậu quả nghiêm trọng cho hạ du như trường hợp vỡ đập Cửa Đạt năm 2007, vỡ đập Z20, đập Thầu Dầu năm 2008, vỡ đập Khe Mơ năm 2010…

Trên thực tế, Chính phủ đã không ít lần yêu cầu các địa phương, bộ ngành rà soát, kiểm tra hệ thống hồ chứa, đập xả. Mới đây nhất là giao cho Bộ NN&PTNT chủ trì kiểm tra toàn diện an toàn hồ chứa, đập xả.

Song, dường như mọi chuyện ít chuyển dịch khi tính an toàn từ các công trình chưa thực sự đảm bảo. Trách nhiệm quản lý thuộc về ai? Ai sẽ chịu trách nhiệm bởi những công trình xuống cấp?

Hạ du là sự sống của hàng triệu người dân. Lũ lụt, có tác nhân từ con người, là kẻ thủ đặc biệt nguy hiểm khi thiệt hại không thể đong đếm.