Não mô cầu gia tăng trở lại

Những tín hiệu dịch tễ đáng lo ngại

Sau nhiều năm chỉ xuất hiện rải rác, bệnh do não mô cầu đang gia tăng rõ rệt trong năm 2025, trở thành nguy cơ đáng lưu ý đối với sức khỏe cộng đồng. Từ đầu năm đến nay, cả nước ghi nhận 95 ca viêm não mô cầu, tăng 74 ca so với năm 2024, trong đó có 3 trường hợp tử vong. Riêng tháng 11 có 11 ca mắc mới; số ca tại miền Bắc tăng 45%, miền Nam tăng 83% so với cùng kỳ năm trước. Ca bệnh xuất hiện tại nhiều địa phương như Thanh Hóa, Hà Nội, TPHCM…, cho thấy bệnh đang lan rộng trong cộng đồng, nhất là giai đoạn giao mùa đông – xuân, khi thời tiết lạnh, ẩm tạo điều kiện cho vi khuẩn phát triển và lây truyền.

Những ca bệnh nặng và tử vong gần đây cho thấy mức độ nguy hiểm của não mô cầu. Điển hình là trường hợp nữ bệnh nhân 32 tuổi ở Thanh Hóa, khởi phát với các triệu chứng như sốt cao, đau đầu, buồn nôn – dễ nhầm với cảm cúm. Dù được điều trị, bệnh diễn tiến rất nhanh sang sốc nhiễm khuẩn, suy đa tạng và tử vong chỉ sau thời gian ngắn. Trước đó, đã ghi nhận nhiều trường hợp người trẻ, kể cả người khỏe mạnh cũng được ghi nhận tử vong hoặc nguy kịch do não mô cầu tối cấp.

Lý giải vì sao não mô cầu luôn được xếp vào nhóm bệnh truyền nhiễm đặc biệt nguy hiểm, PGS.TS.BS Phạm Quang Thái - Phó Trưởng khoa Kiểm soát bệnh truyền nhiễm, Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương cho biết: “Điểm đáng sợ nhất của viêm não mô cầu là tốc độ diễn tiến rất nhanh. Có những trường hợp, chỉ trong vài giờ từ khi xuất hiện triệu chứng ban đầu, bệnh đã chuyển sang sốc, hôn mê và tử vong. Chính vì vậy, đây là một trong những bệnh có nguy cơ tử vong cao nhất nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời.”

BS Nguyễn Đức Bá Đạt - Quản lý Y khoa Hệ thống Trung tâm Tiêm chủng VNVC nhấn mạnh, mức độ nguy hiểm của bệnh không chỉ thể hiện ở nguy cơ tử vong mà còn ở hậu quả lâu dài đối với người sống sót: “Ngay cả khi được điều trị tích cực, tỷ lệ tử vong do não mô cầu vẫn dao động từ 10 - 20%. Đáng lo ngại hơn, khoảng 20 - 50% người qua khỏi phải mang các di chứng nặng nề suốt đời như điếc, mù, tổn thương não, hoại tử chi hoặc suy thận”.

Chuyên gia cũng lưu ý rằng việc bệnh thường khởi phát với các biểu hiện giống cúm khiến không ít người bệnh nhập viện muộn, làm gia tăng nguy cơ biến chứng và tử vong.

Những “khoảng trống” trong phòng bệnh cộng đồng

Một trong những lý do khiến não mô cầu luôn nằm ngoài khả năng kiểm soát tuyệt đối của y tế dự phòng là bệnh khởi phát âm thầm nhưng diễn tiến theo cấp số nhân. Ở giai đoạn đầu, người bệnh thường chỉ có các biểu hiện không đặc hiệu như sốt, đau đầu, mệt mỏi, buồn nôn – những triệu chứng rất dễ bị nhầm lẫn với cúm mùa hoặc nhiễm virus đường hô hấp thông thường. Khi các dấu hiệu điển hình như cứng gáy, ban xuất huyết, rối loạn ý thức xuất hiện, bệnh thường đã chuyển sang giai đoạn nặng, khiến thời gian can thiệp hiệu quả bị rút ngắn đáng kể.

Phân tích từ thực tiễn chuyên môn, PGS.TS.BS Phạm Quang Thái chỉ ra rằng khó khăn lớn nhất trong kiểm soát não mô cầu là chẩn đoán sớm: “Nhiều trường hợp khi đến cơ sở y tế tuyến dưới vẫn chưa có triệu chứng đặc trưng. Nếu không được nghĩ tới và làm xét nghiệm kịp thời, bệnh có thể diễn tiến rất nhanh chỉ trong vài giờ. Đây là lý do khiến tỷ lệ tử vong của não mô cầu luôn ở mức cao, dù y học đã có nhiều tiến bộ trong điều trị”.

Một yếu tố khác khiến não mô cầu khó kiểm soát là sự tồn tại phổ biến của người lành mang trùng trong cộng đồng. Theo các nghiên cứu dịch tễ, có từ 5–30% người khỏe mạnh mang vi khuẩn não mô cầu trong vòm họng mà không có bất kỳ biểu hiện bệnh lý nào. Theo Hội Y học dự phòng Việt Nam, có tới 10% thanh thiếu niên là người lành mang trùng mà không biết, trở thành nguồn lây bệnh thầm lặng trong cộng đồng.

Khuyến cáo tới cộng đồng, BS Nguyễn Đức Bá Đạt nhấn mạnh, phòng bệnh chủ động vẫn là “điểm tựa” quan trọng nhất trong bối cảnh não mô cầu diễn tiến nhanh và khó lường: “Bệnh hoàn toàn có thể phòng ngừa bằng vaccine nếu được tiêm đầy đủ và đúng thời điểm. Hiện nay, Việt Nam đã có đầy đủ các loại vaccine phòng 5 nhóm huyết thanh nguy hiểm gồm A, B, C, Y, W-135, giúp bảo vệ cả cá nhân và cộng đồng. Việc tiêm đầy đủ các vaccine là rất cần thiết để tạo miễn dịch rộng, bởi nếu chỉ tiêm một hoặc vài nhóm, cơ thể vẫn có nguy cơ mắc bệnh từ các nhóm còn lại”.

Chuyên gia cũng cảnh báo, nhóm trẻ dưới 5 tuổi, đặc biệt dưới 2 tuổi, và thanh thiếu niên 11-18 tuổi nên tiêm phòng sớm vì tần suất mắc cao. Ngoài ra, người dân cần thực hiện vệ sinh cá nhân tốt, rửa tay thường xuyên, súc miệng họng bằng dung dịch sát khuẩn, giữ không gian sống thông thoáng và tránh tiếp xúc gần với người nghi nhiễm bệnh.