Nhớ bác Thái Duy

Với đa số bạn đọc trong cả nước biết đến ông với bút danh Trần Đình Vân qua tác phẩm văn học Sống như Anh, nhưng hơn hết ông là một nhà báo đặc biệt, có một sự nghiệp báo chí hết sức vẻ vang. Trong phòng trưng bày của Nhà lưu niệm nơi ra đời Hội Nhà báo Việt Nam ở Khu di tích ATK Định Hóa (Thái Nguyên), có một góc dành riêng để trưng bày những bài báo của nhà báo Thái Duy đã đăng trên báo Đại Đoàn Kết.

Vào báo Cứu Quốc năm 1949, nhà báo Thái Duy trở thành phóng viên chiến trường theo bước chân bộ đội qua nhiều chiến dịch. Đến Chiến dịch Điện Biên Phủ, ông thuộc số ít phóng viên có mặt ngay từ đầu chiến dịch, trực tiếp viết bài ngay tại mặt trận và gửi về toà soạn qua đường giao liên. Khi lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên nóc hầm De Castries, ông là một trong số nhà báo có mặt trong hầm ngay từ những phút giây đầu tiên, chứng kiến thời khắc lịch sử của cả dân tộc với chiến thắng “Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”.

Ông kể về đêm đầu tiên lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên nóc hầm De Castries: “Khi De Castries đầu hàng thì tất cả các phóng viên có mặt ở chiến trường lúc ấy đều kéo nhau vào hầm. Tôi với anh Khắc Tiếp báo Quân đội Nhân dân cùng vào, còn định rủ nhau tối nay sẽ ngủ ở đây một giấc, nhưng sau vì không còn chỗ ngủ nên chúng tôi lại ra. Sau này tôi còn làm phóng viên ở nhiều chiến trường khác như chiến trường Lào, chiến trường miền Nam, nhưng Điện Biên Phủ là trận đánh trực tiếp lớn nhất mà tôi được chứng kiến. Bất kỳ ai có mặt ở đó vào thời điểm ấy thì đều thấy tự hào.”

Trong suốt những năm tháng kháng chiến chống Pháp, Cứu Quốc vẫn được xuất bản đều đặn ở nhiều địa điểm, trên chiến khu kháng chiến. Để phục vụ cho kháng chiến, báo Cứu Quốc chia thành báo Cứu Quốc trung ương và báo Cứu Quốc ở các khu, liên khu, có mối liên hệ với báo Cứu Quốc trung ương về mặt nghiệp vụ. Thái Duy là phóng viên chiến trường của báo Cứu Quốc trung ương và những bài báo nóng hổi trực tiếp từ chiến trường của ông góp phần quan trọng tạo ra sức sống của tờ báo Mặt trận trong lòng nhân dân, động viên, cổ vũ đồng bào và chiến sĩ. Cứu Quốc thời đó là tờ báo được phát hành vào vùng tạm chiến, có ảnh hưởng rất lớn trong lòng bạn đọc.

Sau Chiến thắng Điện Biên Phủ, báo Cứu Quốc trở về Hà Nội, ở nhà 66 Bà Triệu bây giờ. Nhưng cuộc đời phóng viên chiến trường của nhà báo Thái Duy thì còn tiếp tục sôi động. Năm 1964, từ tòa soạn Cứu Quốc ở Hà Nội ông vượt Trường Sơn vào Nam cùng Tổng Biên tập Trần Phong và nhà báo Tâm Trí để cùng với lực lượng tại chỗ thành lập báo Giải Phóng – cơ quan Trung ương của Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam. Thời kỳ làm báo Giải Phóng giữa chiến trường miền Nam chính là giai đoạn ông đã viết Sống như Anh – cuốn sách viết về cuộc đời anh hùng Nguyễn Văn Trỗi qua lời kể của chị Quyên.

Tháng 3/1965, tại Đại hội Anh hùng Chiến sĩ thi đua toàn Miền Nam được tổ chức tại căn cứ Dương Minh Châu, tỉnh Tây Ninh ông đã gặp chị Phan Thị Quyên, vợ Anh hùng Nguyễn Văn Trỗi, lúc này đã tham gia biệt động, là đại biểu dự Đại hội. Nhà báo Thái Duy được giao nhiệm vụ gặp và ghi chép lại những chuyện kể của chị Quyên về anh Trỗi, hạn trong 15 ngày phải xong. Bản thảo được một phóng viên Liên Xô (trước kia) mang ngay ra miền Bắc, qua đường hàng không từ Phnôm Pênh, tới Bác Hồ, được Bác khen ngợi, chỉ đạo in thành sách. Từ cái tên ban đầu là “Những lần gặp gỡ cuối cùng”, Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã đổi tên thành “Sống như Anh”, đăng nhiều kỳ trên các báo và xuất bản lần đầu ở NXB Văn học tháng 7/1965, với 302 nghìn bản. Sau đó được tái bản liên tục, lên tới hàng triệu bản.

Nhà báo Kim Toàn - nguyên Tổng Biên tập Báo Hải Phòng, người từng làm việc với nhà báo Thái Duy ở Báo Giải Phóng, kể: Để chuyển vào cơ sở Thành Đoàn Sài Gòn bí mật rồi nhân bản phát tới các thanh niên năm 1968 thì "Sống như Anh" đã phải chui trong ruột một chiếc bánh chưng.

Có lẽ kỷ lục xuất bản của cuốn Sống như Anh cho đến bây giờ chưa sách nào vượt qua được. Sống như Anh với hàng triệu bản in, từng dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới, từng tái bản rất nhiều lần.

Không phải chỉ ở giữa chiến trường miền Nam, nhà báo Thái Duy còn có những năm tháng làm phóng viên chiến trường ở Mặt trận Lào. Nhưng như ông nói, nếu thời kỳ làm báo ở chiến khu Việt Bắc cực kỳ khó khăn trong việc gửi tin bài về cho tòa soạn, thì “lúc viết báo ở chiến trường Lào, bài vở của tôi gửi về Hà Nội bằng đường hàng không, đã khác hẳn, rất đều đặn”.

Đất nước thống nhất, sau năm 1975, nhà báo Thái Duy trở về Hà Nội làm phóng viên báo Đại Đoàn Kết (sáp nhập từ Cứu Quốc và Giải Phóng).

Lúc ấy đã ở độ tuổi ngoài 50, đã trải qua những gian khổ và vinh quang nghề nghiệp, quen biết và thân thiết với nhiều nhà lãnh đạo cấp cao trong suốt 2 cuộc kháng chiến, mà ở ông không hề có một chút tâm lý “công thần”. Ông suốt đời mình chỉ viết và chỉ làm một việc mà ông say mê là làm phóng viên. Suốt 2 cuộc kháng chiến, ông luôn ở “mũi nhọn” của một tòa soạn báo, tức là nơi chiến trường gian khổ ác liệt nhất. Còn sau ngày đất nước thống nhất, phóng viên Thái Duy tiếp tục đi tiên phong với những đề tài gai góc nhất đặt ra trong đời sống xã hội giữa những năm đất nước thực hiện chế độ bao cấp với những dự cảm mới về cuộc sống nhân dân.

Trong đó, đáng kể nhất là đề tài được ông theo đuổi nhiều nhất là “khoán chui” trong nông nghiệp, toàn bộ những bài viết trong những năm đầu thập niên 1980 sau này đã được ông tập hợp trong cuốn sách: “Khoán chui hay là chết”, xuất bản năm 2013.

Thời điểm hàng trăm bài báo về “khoán chui” trong nông nghiệp của nhà báo Thái Duy xuất hiện đều đặn trên báo Đại Đoàn Kết là thời điểm “đêm trước của Đổi mới”. Sau này, vấn đề khoán trong nông nghiệp mà trước đó phải xé rào làm chui đã trở thành chủ trương lớn, những cá nhân dũng cảm “xé rào” đã được ghi nhận, được tôn vinh. Đó là một trong những dấu ấn đi tiên phong của báo Đại Đoàn Kết, tờ báo đi đầu trong việc ủng hộ một xu hướng mới hợp lòng Dân, mang lại hạnh phúc và cơm no áo ấm cho nhân dân…

Ở tuổi ngoài 50, chỉ trong 2 năm 1980-1981, nhà báo Thái Duy viết hàng trăm bài báo trải đều ở khắp các địa phương trong cả nước. Bài nào cũng ngồn ngộn thông tin, không phải ngồi một chỗ viết, mà xuống tận từng cách đồng, từng hợp tác xã, gặp từng người nông dân… Hàng trăm bài báo đăng trên báo Đại Đoàn Kết 2 năm 1980-1981 ấy phản ánh và chứng minh thực tế: Nơi nào dân “xé rào” làm “khoán chui”, tức là không áp dụng “khoán việc” theo kiểu đánh kẻng đi làm, mà khoán việc, khoán hộ thì nơi đó đời sống nhân dân ấm no, sung túc.

Khi tôi vào báo Đại Đoàn Kết, nhà báo Thái Duy đã nghỉ hưu một số năm, nhưng có cảm giác như ông vẫn là người của cơ quan, vì mỗi ngày ông vẫn đến trò chuyện cùng mọi người, số báo nào cũng vẫn in bài của ông. Thời ấy, bạn đọc còn gửi thư tay về tòa soạn và ngày nào chúng tôi cũng nhận được những bức thư của độc giả dành lời khen ngợi đến những bài viết của ông. Nói không ngoa rằng đã có một thời kỳ, bạn đọc cả nước mỗi ngày chờ báo Đại Đoàn kết phát hành để đọc “Thái Duy”.

Suốt đời chỉ làm báo Mặt trận không làm việc gì khác, chưa từng chuyển cơ quan nào, chưa từng đảm nhận một chức vụ nào, nhà báo Thái Duy suốt đời chỉ với danh xưng duy nhất là phóng viên.

Năm 2023, như có một dự cảm khi tuổi ông đã cao, Bảo tàng Báo chí Việt Nam mà cụ thể là vợ chồng nhà báo Kim Hoa – Sĩ Đại với sự trân trọng đặc biệt dành cho nhà báo Thái Duy đã dành hết tâm sức để hoàn thành bộ phim “Thái Duy: Sống và viết”. Vào buổi lễ ra mắt bộ phim, nhà báo Thái Duy ở tuổi 98 vẫn đến dự, xem xong bộ phim ông phát biểu rất ngắn gọn bày tỏ sự hài lòng. Cũng trong năm 2023, ông đã được nhận huy hiệu 75 năm tuổi Đảng.

Tháng 4/2024, ông đã có một chuyến đi thật xa ở tuổi 99 thượng thọ. Tết về, ngậm ngùi nhớ bác Thái Duy và một khoảng trống rất lớn mà ông – một cây đại thụ - để lại trong lòng bạn đọc.