Phát triển bền vững ngành hàng tỷ đô

Cú sốc thị trường

Theo Hiệp hội Rau quả Việt Nam, tổng giá trị xuất khẩu rau quả 2 tháng đầu năm ước tính đạt 677 triệu USD, giảm 17% so với cùng kỳ năm ngoái. Riêng sầu riêng, loại trái cây chủ lực, chiếm gần một nửa giá trị xuất khẩu toàn ngành, nhưng đã sụt giảm nghiêm trọng. Đến giữa tháng 2, xuất khẩu sầu riêng chỉ đạt 3.500 tấn, giảm 80% so với cùng kỳ năm 2024.

Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản đạt 62,4 tỷ USD, tăng 18,5% so với năm trước đó. Nổi bật nhất trong bức tranh xuất khẩu năm vừa qua là ngành rau quả, đặc biệt là sầu riêng - "ngôi sao sáng" với giá trị chiếm tới 40-42% tổng kim ngạch rau quả, góp phần đưa nhóm này đạt 7,2 tỷ USD. Con số này cũng đưa rau quả vượt gạo - mặt hàng xuất khẩu chủ lực của nông sản Việt nhiều năm qua.

Có thể thấy, năm 2024, sầu riêng đóng góp tới gần một nửa tổng kim ngạch của ngành rau quả. Chính bởi vậy, việc loại trái cây này gặp khó đã trở thành cú sốc đầu tiên của ngành nông nghiệp trong năm 2025.

Nguyên nhân được các doanh nghiệp (DN) xuất khẩu trái cây chỉ rõ, từ đầu tháng 1/2025, Trung Quốc yêu cầu tất cả các lô hàng sầu riêng từ các quốc gia xuất khẩu vào nước này phải có thêm giấy chứng nhận kiểm định chất vàng O (một hợp chất có nguy cơ gây ung thư) và Cadimi (một kim loại nặng). Các trung tâm kiểm định hai chất này phải được phía Trung Quốc công nhận). Cùng với đó, Trung Quốc cũng áp dụng kiểm tra 100% các lô hàng, nếu đáp ứng được yêu cầu mới được thông quan.

Thị trường EU cũng tạm thời tăng tần suất kiểm tra tại biên giới với mặt hàng sầu riêng từ 10% lên 20%.

Một số DN tại tỉnh Tiền Giang cho biết, liên tiếp nhiều container sầu riêng xuất sang Trung Quốc phải “quay đầu” do không đáp ứng được yêu cầu nói trên đã khiến các DN “dè chừng” không dám đóng hàng xuất khẩu từ đó, đẩy giá sầu riêng xuống mức thấp dù đang trong lúc nghịch vụ.

“Cách đây khoảng 10 ngày, có 10 xe container của các DN tại Tiền Giang xuất đi nhưng sau đó bị trả về cả 10 xe. Những xe bị trả về phải mang bán hàng chợ hoặc mang về bóc cơm trữ đông chờ bán. Mỗi xe bị trả về lỗ khoảng 1 tỷ đồng. Bây giờ, cứ 10 DN thì chỉ có một DN dám làm. Giá sầu riêng hiện giảm, chỉ còn 1/3 so với cùng kỳ” - một DN xuất khẩu trái cây tại huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang chia sẻ với phóng viên Báo Đại Đoàn Kết.

Theo khảo sát tại tỉnh Tiền Giang, địa phương có diện tích sầu riêng lớn nhất vùng đồng bằng sông Cửu Long, giá thu mua sầu riêng Ri6 tại vườn dao động ở mức 45.000-50.000 đồng/kg (tuỳ chất lượng) còn sầu riêng riêng Monthong dao động ở mức 60.000 -70.000 đồng/kg. Trong khi đó, khoảng 2 tháng nữa, sầu riêng tại miền Tây bắt đầu vào vụ thu hoạch chính. Nhiều nhà vườn lo lắng, nếu tình trạng xuất khẩu vẫn tiếp tục gặp khó, giá sầu riêng có thể sẽ giảm sâu hơn, người trồng sầu riêng sẽ lâm cảnh thua lỗ.

“Giá sầu riêng từ Tết Nguyên đán đến nay lao dốc không phanh. Dù thời điểm này đang trái mùa nhưng giá vẫn rất thấp. Khoảng 2 tháng nữa sầu riêng vào chính vụ, nếu vẫn còn tình trạng này thì bà con nông dân không biết xoay sở ra sao bởi nguồn cung quá nhiều trong khi sầu riêng của mình chủ yếu xuất khẩu vào thị trường Trung Quốc” - ông Huỳnh Tấn Lộc (Hợp tác xã Sầu riêng Ngũ Hiệp, huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang) chia sẻ.

Đẩy mạnh đa dạng hóa thị trường xuất khẩu

Chia sẻ với phóng viên, ông Võ Tấn Lợi - Giám đốc Công ty xuất nhập khẩu Phương Ngọc Cái Bè, Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng tỉnh Tiền Giang cho biết, Hiệp hội vừa có văn bản kiến nghị UBND tỉnh Tiền Giang hỗ trợ giải quyết một số khó khăn, vướng mắc đối với trái sầu riêng. Theo đó, Hiệp hội kiến nghị cần công khai các chi phí kiểm nghiệm của các phòng kiểm nghiệm được Trung Quốc và Việt Nam công nhận trên các kênh truyền thông chính thức. Kiến nghị mở thêm trung tâm kiểm nghiệm tại Tiền Giang để thuận tiện trong việc thẩm định và cấp chứng nhận chất lượng sầu riêng được nhanh chóng hơn.

Hiệp hội Sầu riêng tỉnh Tiền Giang cũng kiến nghị địa phương hỗ trợ thực hiện các mô hình canh tác sầu riêng kiểu mẫu đáp ứng tiêu chuẩn an toàn, hạn chế các dư lượng thuốc bảo vệ thực vật và kim loại nặng trong trái sầu riêng. Tạo tiền đề, để DN xuất khẩu triển khai nhân rộng mô hình canh tác tại các vùng trồng liên kết. Đồng thời, hỗ trợ DN kết nối với các ngân hàng để chủ động bổ sung thêm nguồn vốn cho phương án trữ cấp đông múi sầu riêng với số lượng lớn khi mùa thu hoạch chính vụ gần kề nếu vẫn gặp khó khăn khi thông quan cửa khẩu.

“Trước mắt, Chính phủ, nhà quản lý cần có biện pháp can thiệp. Thứ hai là người trồng sầu riêng phải tự cứu mình, phải thay đổi kỹ thuật trồng cho đạt yêu cầu của nước nhập khẩu là Trung Quốc. Phải đặt vấn đề an toàn thực phẩm lên trên hết còn, nếu trái sầu riêng nhiễm Cadimi thì chắc chắn sẽ mất “ngôi vương”. Người thiệt hại nặng nhất là nông dân, tiếp đến là DN” - ông Lợi nói.

Nói về vấn đề xuất khẩu ngành hàng nông sản cũng như trái sầu riêng, chuyên gia kinh tế - TS Trần Hữu Hiệp cho rằng, bất cứ ngành hàng nào nếu quá phụ thuộc vào một thị trường đều luôn tiềm ẩn nhiều rủi ro. Do đó, để phát triển bền vững cho ngành hàng sầu riêng vấn đề quan trọng cần sớm giải quyết là phải đa dạng hoá thị trường xuất khẩu.

“Thị trường Trung Quốc chiếm tới 95% tổng kim ngạch xuất khẩu sầu riêng của Việt Nam. Việc phụ thuộc quá mức vào một thị trường luôn tiềm ẩn rủi ro và dễ bị tổn thương khi Trung Quốc thay đổi chính sách. Do đó, chúng ta cần đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, chủ động tìm kiếm, tiếp cận các thị trường tiềm năng khác như Hàn Quốc, Nhật Bản, EU và Mỹ, đặc biệt là những quốc gia có đông người gốc Á thích trái sầu riêng. Những thị trường này tuy khắt khe nhưng ổn định hơn và giúp trái sầu riêng của Việt Nam “vững chân” hơn trước các biến động. Cùng với đó là đầu tư mạnh vào công nghệ bảo quản sau thu hoạch; thúc đẩy chuỗi liên kết giữa nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp; đẩy mạnh chế biến sâu như sầu riêng đông lạnh, bánh kẹo, thực phẩm chức năng để gia tăng giá trị và giảm áp lực tiêu thụ mùa vụ” – ông Hiệp khuyến cáo.

Giới chuyên gia trong ngành cũng cho rằng, giải pháp trước mắt là các bộ, ngành, địa phương cần tăng cường cấp phép cho các trung tâm kiểm nghiệm để DN có thêm các cơ sở kiểm định, giải quyết khó khăn trong giai đoạn hiện nay. Về lâu dài, các bộ, ngành cần nỗ lực hỗ trợ DN trong việc đa dạng hoá thị trường xuất khẩu, tìm thêm cơ hội cho mặt hàng sầu riêng. Đặc biệt, các đơn vị, địa phương cũng phải nỗ lực “sốc” lại quy trình sản xuất để đảm bảo trái sầu riêng không bị vướng vào những rào cản không đáng có khi xuất khẩu.

Thông tin từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết, đang thúc đẩy đàm phán với Trung Quốc để đưa xuất khẩu sầu riêng quay trở lại theo quy định trong nghị định thư đã được hai nước ký kết, nhằm loại bỏ các biện pháp bổ sung gây khó khăn cho doanh nghiệp. Đồng thời, một chương trình giám sát dư lượng hóa chất đang được triển khai trên toàn quốc nhằm kiểm soát chất lượng ngay từ khâu sản xuất, từ đó đảm bảo sản phẩm đạt tiêu chuẩn khi xuất khẩu. Điều này được kỳ vọng sẽ góp phần củng cố niềm tin của thị trường quốc tế đối với sầu riêng Việt Nam.

Khoảng 3 tháng nữa, Việt Nam sẽ vào vụ thu hoạch chính sầu riêng, làm tăng áp lực tiêu thụ, đòi hỏi xuất khẩu phải thông suốt. Do đó, DN cần có giải pháp bảo quản, chống nấm sau thu hoạch như Thái Lan để yên tâm xuất khẩu, nếu không sẽ ảnh hưởng đến tăng trưởng ngành rau quả. Đồng thời, cần kiểm soát chất lượng từ gốc theo quy định mới.

Chuyên gia kinh tế - TS Trần Hữu Hiệp cho rằng: “Để phát triển ngành hàng sầu riêng bền vững, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp. Trước hết, cần tái cấu trúc ngành hàng theo hướng quy hoạch hợp lý, kiểm soát diện tích trồng và nâng cao chất lượng sản phẩm. Các địa phương cần rà soát, cấp mã số vùng trồng, áp dụng quy trình canh tác đạt chuẩn quốc tế và siết chặt kiểm soát chất lượng ngay từ đầu vào. Các cơ quan chức năng cần có hoạch định chính sách, điều tiết thị trường, hỗ trợ nông dân và doanh nghiệp tiếp cận thông tin thị trường, khuyến khích áp dụng mô hình canh tác bền vững và sản xuất theo hướng hữu cơ”.