Sự hồi sinh của văn hóa đọc

Văn hóa đọc toàn cầu trước thách thức lớn

Trong 10 năm qua, nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy thói quen đọc sách giảm đáng kể. Tại Mỹ, báo cáo năm 2022 của Quỹ Quốc gia vì Nghệ thuật cho biết, chỉ 48,5% người trưởng thành đọc ít nhất một cuốn sách trong năm, thấp hơn nhiều so với mức 54,6% cách đây một thập kỷ. Ở Anh, một khảo sát năm 2024 cho thấy, một nửa số người trưởng thành không còn đọc sách vì niềm vui. Chủ tịch Hiệp hội Thư viện Mỹ Sam Helmick nhận định: “Thế giới ngày càng nhiễu loạn, và việc giữ được thói quen đọc trở nên vô cùng khó khăn”.

Tại Mỹ Latinh, tình trạng còn đáng lo ngại hơn. Ở Mexico, một phần ba học sinh lớp 3 gặp khó khăn khi đọc hiểu, điểm đánh giá năng lực đọc của chương trình PISA (Chương trình đánh giá học sinh quốc tế) chỉ đạt 415 điểm, đứng thứ 49 thế giới và thấp hơn nhiều so với mức trung bình của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) là 487 điểm. Phần lớn các nước trong khu vực như Peru, Argentina, Guatemala hay Paraguay thậm chí còn xếp sau Mexico, phản ánh một cuộc khủng hoảng đọc trên diện rộng.

Châu Phi cũng đối mặt với những thách thức nghiêm trọng. Tại Ghana, Bộ trưởng Giáo dục Haruna Iddrisu thừa nhận, thói quen đọc của người dân đã suy giảm qua nhiều năm và kêu gọi đầu tư mạnh mẽ hơn vào hệ thống thư viện, coi đây là nền tảng của giáo dục quốc gia. Nhiều thư viện vùng như Sunyani hay Koforidua bị phản ánh thiếu cơ sở vật chất, cho thấy hạ tầng phục vụ việc đọc đang xuống cấp.

Ở Indonesia, dù phong trào khuyến đọc trên nền tảng số phát triển mạnh, chỉ 199.000/443.000 trường học có thư viện. Nhiều học sinh 15 tuổi tuy đọc được chữ nhưng không hiểu nội dung văn bản dài, phần lớn nằm dưới Mức 2 của bài kiểm tra PISA, cho thấy khả năng khó xác định ý chính của bài đọc. Ở Malaysia, các nghiên cứu gần đây phản ánh, chưa đến 60% học sinh 10 tuổi đạt chuẩn đọc hiểu, trong khi phần lớn thời gian của giới trẻ lại dành cho mạng xã hội thay vì sách.

Những số liệu trên cho thấy, văn hóa đọc toàn cầu đang đối mặt với thách thức lớn và có tính hệ thống. Vấn đề bắt nguồn từ sự xao nhãng của môi trường số, giá sách cao, thiếu thư viện, áp lực kinh tế và ít không gian khuyến khích đọc. Đọc sách vì thế dần mất đi vị trí vốn có trong đời sống hàng ngày, đặt ra yêu cầu cấp thiết cho những giải pháp dài hạn và bền vững.

Làm sống lại văn hóa đọc

Dù đối mặt nhiều thách thức, văn hóa đọc đang hồi sinh ở nhiều nơi trên thế giới nhờ các sáng kiến đa dạng, phù hợp với bối cảnh từng quốc gia. Tại Mexico, Quỹ Văn hóa Kinh tế (FCE) triển khai sáng kiến "25 for 25", một bộ sưu tập gồm 25 tựa sách giá rẻ nhằm phân phối 2,5 triệu cuốn tới độc giả khắp Mỹ Latinh. Các đầu sách trong chương trình được bán với giá chỉ từ 9-20 peso (tương đương 0,46-1 USD), giúp việc tiếp cận sách trở nên dễ dàng hơn với thanh thiếu niên và các gia đình có thu nhập thấp. Giám đốc FCE, Paco Ignacio Taibo II nhấn mạnh rằng, giá sách là rào cản căn bản nhất đối với văn hóa đọc. Nhờ tối ưu công nghệ in và giảm chi phí, từ năm 2019 đến nay FCE đã in 21 triệu và bán 24 triệu cuốn, biến việc tiếp cận sách trở nên bình dân và phổ cập hơn.

Nhiều quốc gia chọn cách đầu tư mạnh vào thư viện để tạo nền tảng đọc bền vững. Kazakhstan đã thành lập Ngày Sách Quốc gia, bổ sung 1,7 triệu cuốn vào hệ thống thư viện, hiện đại hóa 800 thư viện trường học và ghi nhận tới 55 triệu lượt sử dụng thư viện công trong năm 2024. Tổng thống Kassym-Jomart Tokayev khẳng định, đọc sách giúp người trẻ tư duy rộng mở và tiến bộ. Ở Ghana, Bộ Giáo dục đang trình Quốc hội yêu cầu mỗi trường học đều phải có thư viện và triển khai thư viện số.

Các phong trào đọc cộng đồng cũng đóng vai trò quan trọng. Tại Indonesia, người trẻ đang kéo văn hóa đọc trở lại nhờ mạng xã hội và các hoạt động đọc ngoài trời. Theo Tạp chí CEOWORLD (Mỹ), người Indonesia dành 129 giờ mỗi năm để đọc, chỉ số "Mức độ quan tâm đến sách" tăng từ 66,70 lên 72,44. Khảo sát trên Nền tảng phân tích dữ liệu Goodstats cho thấy, 62,5% người trẻ Indonesia tìm sách qua mạng xã hội trong năm nay. Ở Pakistan, một nghiên cứu tại Lahore ghi nhận sinh viên đọc nhiều hơn và cảm thấy việc đọc vui hơn, gần gũi hơn, chỉ sau một buổi tiếp cận nội dung khuyến đọc trực tuyến.

Nhiều quốc gia còn đầu tư nuôi dưỡng độc giả tương lai. Tại Anh, Quỹ Sách Booker vừa công bố Giải Sách Thiếu nhi Booker trị giá 50.000 bảng Anh, dành cho tác phẩm viết cho trẻ từ 8-12 tuổi. Mỗi năm, giải sẽ tặng 30.000 cuốn sách cho trẻ em và mời chính các em tham gia chấm giải. Nhà văn Frank Cottrell-Boyce nhấn mạnh: "Mỗi đứa trẻ đều xứng đáng được trải nghiệm niềm vui mà một cuốn sách hay mang lại".

Ở Nigeria, phong trào đọc được lan tỏa bằng những hành động truyền cảm hứng. Một nhóm bạn trẻ đã đọc liên tục 431 giờ để lập kỷ lục Guinness, đồng thời tôn vinh văn học bản địa. Thêm vào đó, mạng lưới Câu lạc bộ Sách Nigeria phát triển 774 câu lạc bộ đọc và các "thành phố sách".

Từ những cuốn sách giá rẻ ở Mexico đến thư viện hiện đại tại Kazakhstan hay các phong trào đọc sôi nổi ở nhiều nước, thế giới đang chứng kiến sự trở lại mạnh mẽ của văn hóa đọc. Khi việc tiếp cận sách trở nên dễ dàng và đọc được nuôi dưỡng như một niềm vui chung, tri thức sẽ tự nhiên lan tỏa và bén rễ bền vững trong cộng đồng.