Nghịch lý khí hậu nóng - lạnh

Cái lạnh khắc nghiệt

Theo một số nhà khoa học, biến đổi khí hậu, cụ thể hơn là sự nóng lên nhanh chóng ở Bắc Cực có thể làm tăng khả năng đẩy không khí lạnh giá ở khu vực này xuống phía Nam. Thời tiết ở vùng Đông Bắc nước Mỹ vào cuối tuần này là một ví dụ thực tế về xu hướng ấm lên của khí hậu.

Tháng trước, khu vực này hoàn toàn không có mùa đông, được xếp hạng là tháng Giêng ấm nhất, và nó xảy ra ở gần như tất cả các thành phố miền Đông Bắc nước Mỹ. Nhưng “con lắc” thời tiết đã xoay mạnh sang một thái cực khác ngay cuối tuần vừa qua khi nhiệt độ đột ngột hạ kỷ lục. Không khí lạnh dự kiến sẽ giảm xuống mức nguy hiểm -34 độ C.

Trong khi đó, tại khu vực châu Á, một đợt lạnh giá tàn khốc đã đổ vào sâu trong khu vực này hồi tháng 1/2023. Nhiệt độ tại thành phố Mạc Hà ở miền Bắc Trung Quốc giảm mạnh xuống - 53 độ C, nhiệt độ thấp nhất mà quốc gia này từng ghi nhận.

Thời tiết lạnh giá và lượng tuyết rơi dày kỷ lục ở Nhật Bản được ví như “đợt giá lạnh nghìn năm có một” đã làm 4 người tử vong.

Các khu vực ven biển từ Hokkaido đến phía nam Kyushu chứng kiến cảnh tuyết rơi dày đặc. Các nhà chức trách kêu gọi công chúng cảnh giác với khả năng bị mất tầm nhìn do tuyết, đường trơn trượt và sương mù băng. Cư dân cũng được yêu cầu làm việc theo cặp khi dọn tuyết khỏi mái nhà, đề phòng trường hợp bị chôn vùi trong tuyết.

Nhiệt độ thấp kỷ lục cũng giảm ở một số nơi tại Hàn Quốc. “Không khí lạnh từ Bắc Cực đã đến thẳng Hàn Quốc sau khi đi qua Nga và Trung Quốc” - người phát ngôn của Cục Khí tượng Hàn Quốc Woo Jin-kyu cho biết.

Trong khi đó, hơn 150 người ở Afghanistan đã chết khi nhiệt độ xuống tới mức -28 độ C - một trong những mùa đông khắc nghiệt nhất của đất nước cho đến nay. Và thành phố lạnh nhất thế giới - Yakutsk ở phía đông Siberia - có nhiệt độ hạ thấp ở mức -62,7 độ C. Theo các nhà khí tượng học, đây là mức nhiệt độ thấp nhất trong hơn hai thập kỷ qua.

Đi tìm nguyên nhân

Mùa đông liên quan mật thiết tới dòng tia, luồng không khí di chuyển nhanh trong khí quyển, ngang tầm bay của máy bay. Theo Judah Cohen - nhà khí tượng học ở Viện Công nghệ Massachusetts - khi dòng tia xê dịch về phương Nam, không khí lạnh của Bắc Cực có thể ở vĩ tuyến giữa, nơi phần lớn người dân sinh sống ở Bắc Mỹ, châu Âu và châu Á. Đó chính là những gì xảy ra ở châu Á trong tháng 1.

Ngoài ra có một yếu tố khác cần cân nhắc là xoáy cực. Đây là vành đai gió mạnh bao quanh không khí lạnh Bắc Cực, nằm ở độ cao cực lớn trong tầng bình lưu, phía trên dòng tia và ở quanh Bắc Cực. Theo ông Cohen, xoáy cực giống như con quay xoay tròn. Ở trạng thái bình thường, nó quay rất nhanh, giữ cho không khí lạnh ở gần trung tâm, giống như vận động viên trượt băng xoay nhanh trên một điểm. Tuy nhiên, xoáy cực đôi khi bị gián đoạn. Khi đó, xoáy cực chao đảo, bị kéo giãn và biến dạng, khiến không khí lạnh tỏa ra và ảnh hưởng tới đường đi của dòng tia.

Một số nhà khoa học cho rằng, gián đoạn nhỏ ở xoáy cực có thể góp phần lý giải đợt lạnh cực hạn gần đây tại châu Á. Giả thuyết tập trung vào Bắc Cực, nơi đang ấm lên cực nhanh là kết quả từ sự ô nhiễm do đốt nhiên liệu hóa thạch. Các nhà nghiên cứu tranh luận, tình trạng ấm lên này thúc đẩy thay đổi ở dòng tia và xoáy cực, dẫn tới thời tiết cực đoan của mùa đông xuất hiện thường xuyên hơn.

Nghiên cứu chỉ ra sự ấm lên ở Bắc Cực làm giảm chênh lệch giữa nhiệt độ lạnh ở phương Bắc và nhiệt độ ấm ở phương Nam, làm dòng tia yếu đi và nhấp nhô hơn, đẩy không khí lạnh tiến xa về phương Nam.

Một nghiên cứu của Giáo sư Cohen vào năm 2021 phát hiện mối liên hệ rõ ràng giữa sự ấm lên ở Bắc Cực và gián đoạn ở xoáy cực. Ông Cohen đồng ý tình trạng ấm lên nhanh chóng ở một khu vực của Bắc Cực là phía Tây Bắc nước Nga, kết hợp với lượng tuyết rơi tăng ở Siberia, khuếch đại mức độ nhấp nhô của dòng tia và đẩy năng lượng lên cao. Điều này khiến xoáy cực lệch hướng, đẩy không khí lạnh tràn ra xa.

Đây là một khu vực nghiên cứu rất phức tạp. Nhiều nhà khoa học cũng bày tỏ sự thận trọng khi nghiên cứu khu vực này. Theo ông James Screen, giáo sư khoa học khí hậu ở Đại học Exeter, có một số mùa đông lạnh ở Mỹ và châu Á trùng hợp với mùa đông ấm ở Bắc Cực. Dù vậy, các nhà khoa học đều chung quan điểm rằng, rõ ràng những gì xảy ra đối với nền khí hậu toàn cầu cho thấy rõ nghịch lý của hai thái cực nóng – lạnh trong thời gian qua.

Theo Giáo sư Cohen, xoáy cực là một trong những nguyên nhân gây ra hiện tượng thời tiết lạnh giá bất thường. Nó giống như con quay xoay tròn. Ở trạng thái bình thường, nó quay rất nhanh, giữ cho không khí lạnh ở gần trung tâm. Tuy nhiên, xoáy cực đôi khi bị gián đoạn. Khi đó, xoáy cực chao đảo, bị kéo giãn và biến dạng, khiến không khí lạnh tỏa ra và ảnh hưởng tới đường đi của dòng tia.