Người 'săn' Virus

Kể từ khi có ca nghi nhiễm đầu tiên tại Bệnh viện Nhiệt đới Trung ương đến nay, bà và các cộng sự vẫn không ngừng chiến đấu với dịch Covid-19. Vẫn là những bữa ăn vội vàng, những giấc ngủ không tròn khi số ca nhiễm vẫn còn là mối đe dọa lớn với cộng đồng.

Miệt mài với virus SARS-CoV-2

Rất khó để hẹn gặp được PGS.TS Lê Thị Quỳnh Mai, bởi bà luôn bận rộn với nhiều trách nhiệm khác nhau, vừa là nhà nghiên cứu khoa học hàng đầu về virus vừa làm quản lý với vai trò Phó Viện trưởng Viện Vệ sinh Dịch tễ trung ương. Dáng vẻ vội vã, gương mặt cương nghị của bà luôn khiến người đối diện phải khẩn trương theo. Có lẽ cái nghiệp “nghiên cứu virus”, phải đối phó với một đối tượng biến đổi khó lường, có thể mang đến thảm họa cho cả nhân loại đã tạo nên tính cách con người bà, một con người, không có thời gian cho những thứ phù phiếm.

Bà vẫn nhớ như in thời điểm bắt đầu cuộc chiến đấu cam go với dịch Covid-19. Đó là tối 22/1/2020, tức 28 Tết Canh Tý, ca nghi nhiễm đầu tiên tại Bệnh viện Nhiệt đới Trung ương được phát hiện. Ở thời điểm đó, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) mới chỉ nhận định virus Corona có khả năng lây từ người sang người ở mức độ hạn chế, chưa có khuyến cáo đặc biệt về sàng lọc thực phẩm, hạn chế đi lại. Các nhà khoa học vẫn còn chưa rõ về định dạng của con virus này. Tuy nhiên, nằm sát biên giới với Trung Quốc, cách không xa tâm dịch Vũ Hán, Việt Nam vẫn có nguy cơ dịch bùng phát dịch rất cao. Vậy là trọng trách đặt lên vai các nhà khoa học trong đó có PGS.TS Quỳnh Mai. Nhiệm vụ của bà là phải dùng kỹ thuật giải trình tự gene thế hệ mới để phân lập con virus này. Chỉ có phân lập được nó, các chuyên gia mới có thể giải mã nguồn gốc, độc lực, cơ chế gây bệnh, khả năng xâm nhập, tính sinh miễn dịch... Từ đó mới hỗ trợ được công tác điều trị, dập dịch hiệu quả.

Đến ngày 30/1/2020, tức mùng 6 Tết, ca nhiễm đầu tiên ở khu vực phía Bắc được xác định. Có mẫu bệnh phẩm thật trong tay, bà và cộng sự đã miệt mài đến quên ăn, quên ngủ trong phòng thí nghiệm. Công sức của bà đã được đền đáp, sau 72 giờ nuôi cấy, nghiên cứu, ê kíp của chị đã phân lập thành công virus SARS-CoV-2. Ngày 7/2 năm đó, bà và các cộng sự đã cùng vỡ òa khi hiển hiện trước mắt hình dạng con virus corona chủng mới đang làm cả thế giới hoang mang. Thông tin được công bố khiến ngành y trong nước và thế giới hết sức vui mừng, nó không chỉ giúp Việt Nam mà còn tạo điều kiện cho các quốc gia quan tâm có tiền đề để nghiên cứu các liệu pháp điều trị, phát triển các bộ kit chẩn đoán đặc hiệu và sản xuất vaccine sau này.

Những tưởng sau khi cùng một số quốc gia phân lập được virus, các nhà khoa học trên thế giới đã tìm ra được vaccine Covid-19 thì cuộc chiến sẽ kết thúc, nhưng không, virus SARS-CoV-2 là một con virus kỳ quái. Nó không ngừng biến đổi tạo ra những biến thể mới, nguy hiểm hơn, trong đó có biến chủng Delta. GS.TS Lê Thị Quỳnh Mai kể, bình thường việc nuôi cấy trong phòng thí nghiệm 3-4 ngày mới mọc virus, nhưng sau này, chỉ sang ngày thứ 2 đã mọc rất nhiều, nên độ phát tán mầm bệnh rất nhanh. Vì thế, với chủng khác còn nghi ngờ, nhưng chủng lần này nếu chậm là muộn. Với cơ sở khoa học đó, ở thời điểm dịch căng thẳng nhất hồi tháng 5/2021, một chiến lược xét nghiệm diện rộng đã được triển khai. PGS.TS Quỳnh Mai đã tính đến việc thực hiện test nhanh theo từng cụm nhà. Nghĩa là nhân viên y tế có thể làm mẫu gộp, việc lấy mẫu được tiến hành bình thường và trộn theo môi trường. Môi trường nào dương tính thì xét nghiệm kỹ. Còn lại những trường hợp test nhanh cho kết quả âm tính vẫn làm mẫu gộp đem về xét nghiệm Realtime. Bà cũng đề xuất hướng dẫn cụ thể hơn cho một số nhóm người dân thử nghiệm tự lấy mẫu. Nếu triển khai tốt sẽ nhân rộng việc thực hiện tự lấy mẫu này. Tuy trên Youtube đã có video hướng dẫn lấy mẫu test nhanh, nhưng vẫn còn khá nhiều còn bất cập. Bà muốn video phải có tiếng chứ hiện nay mới chỉ là video có chạy chữ. Trước một số ý kiến cho rằng chiến lược xét nghiệm diện rộng có thể gây lãng phí về nhân lực và vật lực trong phòng chống dịch, nhưng theo bà, xét nghiệm diện rộng có thể khiến chúng ta mất một đồng nhưng lại tiết kiệm được nhiều trong điều trị bệnh nhân.

Nhà khoa học có trái tim ấm áp

Rất nhiều cộng sự đã bày tỏ ngưỡng mộ những phẩm chất của một nhà khoa học ở bà. Đó là sự nhạy bén khoa học, luôn nhận ra rất sớm những yếu tố liên quan khi theo dõi diễn đàn về cúm thế giới và chọn được những thông tin hữu ích nhất cho công tác nghiên cứu về cúm tại Việt Nam. Nghiên cứu về virus là công việc vất vả. Bất cứ ai theo nghề này đều phải xác định, mỗi khi xảy ra dịch bệnh họ sẽ phải dành trọn thời gian, tâm sức cho công việc. Nếu các y, bác sĩ được ví như những người lính nơi tuyến đầu thì người làm dịch tễ giống như người lính ở tuyến sau, hậu thuẫn bằng việc nghiên cứu điểm yếu của kẻ địch và hỗ trợ phương án tác chiến. Đặc biệt, bà luôn là người đầu tiên tiếp cận với mẫu bệnh phẩm nguy hiểm. Đã có nhiều y, bác sĩ tử vong vì phơi nhiễm khi đang cứu chữa cho bệnh nhân. Nhưng bà và các cộng sự luôn biết cách tự bảo vệ mình một cách tốt nhất để hoàn thành công việc của mình. PGS.TS Quỳnh Mai chia sẻ: Khi làm việc, tôi chỉ nghĩ đến mối nguy hiểm đối với cộng đồng và những tổn thất của xã hội nếu con virus này hoành hành, và cố gắng “vạch mặt” nó càng sớm càng tốt.

Làm công tác chuyên môn nhưng bà còn là một nhà quản lý giỏi với vai trò Phó Viện trưởng Viện vệ sinh dịch tễ trung ương, kiêm Trưởng phòng Thí nghiệm cúm. Ở vai trò nhà nghiên cứu khoa học, bà luôn đòi hỏi cộng sự phải nghiêm túc, thận trọng, không cho phép mắc sai lầm. Cho đến bây giờ, khi dịch Covid-19 đã cơ bản được kiểm soát, bà vẫn bận rộn với hàng trăm xét nghiệm mỗi ngày. Mỗi kết quả xét nghiệm của Viện Vệ sinh dịch tễ trung ương đều phải tuyệt đối chính xác, bởi kết quả đó là kết quả cuối cùng cho tất cả các xét nghiệm dịch tễ từ các nơi gửi về trong trường hợp có nghi ngờ. Ở vai trò nhà quản lý, cũng là người vợ, người mẹ trong gia đình, bà hiểu thấm thía nỗi vất vả của phụ nữ làm nghiên cứu khoa học. Đó là lý do bà luôn thông cảm, tạo điều kiện cho các nữ nhân viên của mình. Bà đã rất áy náy khi cả Tết vừa qua, mọi người phải căng mình làm việc gấp 3 - 4 lần bình thường, không có cả thời gian sắm Tết hay quây quần bên gia đình. Luôn khắt khe trong công tác nghiên cứu khoa học nhưng đời thường, PGS.TS Quỳnh Mai lại được các cộng sự đánh giá là nhà khoa học có trái tim ấm áp tình cảm và coi bà giống như người chị cả trong gia đình. Bà không có nhiều thời gian nhưng lại có sự quan tâm, tình cảm yêu thương cho gia đình riêng của mình. Bà cũng mong được mặc một chiếc váy đẹp, mong có một bữa cơm ấm áp bên gia đình như nhiều phụ nữ khác, nhưng đó đôi khi là điều xa xỉ. Gặt hái được nhiều thành công trong sự nghiệp, nhưng bà tâm niệm, thành công chỉ là động lực để tiếp tục chiến đấu chống lại những con virus cúm nguy hiểm đang là mối đe dọa lớn với cộng đồng. n

PGS.TS Lê Thị Quỳnh Mai sinh năm 1967. Những thành tựu khoa học bà đã đạt được gồm: Cải thiện việc kiểm soát và phòng chống sốt xuất huyết thông qua dự án Giám sát Virus sốt xuất huyết quốc gia; Tham gia nghiên cứu phân lập virus trong dịch SARS 2003; Xác nhận cúm A (H5N1) gây bệnh ở người ở Việt Nam, mô tả đặc điểm của virus cúm A và bệnh lý miễn dịch liên quan; Theo dõi Mạng lưới giám sát dịch cúm quốc gia tại Việt Nam; Tác giả và đồng tác giả của 89 ấn phẩm quốc tế trong các lĩnh vực liên quan bao gồm Thiên nhiên (2005, 2006), Tạp chí Y học New England (2009), Khoa học (2014), Lancet (2017); Thành viên của ủy ban khoa học NAFOSTED về Khoa học đời sống từ năm 2009 đến 2017 và là chuyên gia tư vấn tại Bộ Y tế, Bộ Khoa học và Công nghệ; PGS.TS Lê Thị Quỳnh Mai và các cộng sự cũng vinh dự được nhận Giải thưởng Kovalevskaia năm 2019;Bà là 1 trong 5 nhà khoa học Việt Nam trong danh sách 100 nhà nghiên cứu xuất sắc nhất Châu Á năm 2021 do Tạp chí Asian Scientist - tạp chí khoa học uy tín hàng đầu Châu Á công bố.