Nhà Gươl - Biểu tượng văn hóa Cơ tu

Theo phong tục từ xa xưa, người Cơ Tu khi lập làng, dựng nhà đều chọn đất. Nhà Gươl được dựng lên bằng công sức của mọi người trong làng. Với người Cơ Tu, nhà Gươl là chốn linh thiêng, nơi cư ngụ của thần linh, ông bà, tổ tiên.

Vì thế khi đến nhà Gươl, mọi người không được cãi nhau, đánh nhau. Nhà Gươl là trung tâm sinh hoạt của cả buôn làng. Không gian nhà Gươl cũng là nơi tổ chức nhiều lễ hội truyền thống của buôn làng như lễ ăn mừng lúa mới, lễ ăn thề kết nghĩa anh em giữa hai làng Cơ Tu…

Nhà Gươl của dân tộc Cơ Tu là nhà sàn được chống bởi cây cột cái ở giữa và 8 cây cột con ở xung quanh. Mái nhà được lợp bằng lá nón hoặc lá mây, nhìn từ xa, mái Gươl có hình dáng như trái xoài. Những tấm vách trong nhà Gươl là những bức phù điêu, chạm trổ hình ảnh các con vật trông rất sinh động như hình con trâu, đầu trâu, tắc kè, con trăn, kỳ đà…

Bên cạnh đó, cũng có một số cảnh sinh hoạt đời thường của cộng đồng được thể hiện như hình ảnh người đàn ông đánh trống, phụ nữ bồng con. Ngoài ra, trong nhà Gươl bao giờ cũng trưng bày nhiều loại nhạc cụ, công cụ truyền thống, nhiều đầu thú mà dân làng đã săn bắt hoặc đã giết thịt trong các lễ hội... Trong đời sống, nhà Gươl của người Cơ Tu là công trình biểu tượng cho cả buôn làng. Nhìn vào hình ảnh nhà Gươl to hay nhỏ, có thể biết được uy quyền và sức mạnh của làng đó.

Tại Việt Nam, người Cơ Tu cư trú chủ yếu trên dãy núi Trường Sơn, tại các huyện Đông Giang, Tây Giang, huyện Nam Giang (tỉnh Quảng Nam), A Lưới, Phú Lộc (tỉnh Thừa Thiên-Huế), và rải rác một số ít ở Hà Nội, Đà Nẵng, TPHCM...

Những năm gần đây, để bảo tồn và phát huy những nét văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc Cơ Tu, ngành Văn hoá tỉnh Quảng Nam (nơi có nhiều đồng bào Cơ Tu sinh sống nhất) đã có nhiều nỗ lực trong việc khôi phục Nhà Gươl Cơ Tu, bảo tồn và phát huy giá trị bản sắc văn hoá truyền thống. Đến nay, hầu hết thôn của người Cơ Tu ở Quảng Nam đã có nhà Gươl. Tây Giang là huyện dẫn đầu phong trào phục dựng nhà Gươl Cơ Tu ở tỉnh Quảng Nam.

Trên đỉnh ngọn đồi cao ở trung tâm huyện là một quần thể làng Cơ Tu truyền thống có nhà Gươl trung tâm, và những ngôi nhà Gươl đại diện cho từng xã của huyện. Nét kiến trúc và trang trí mỗi nhà Gươl cũng khác nhau, nhưng đều mang đậm sắc thái của cư dân Cơ Tu theo từng vùng cao, vùng trung và vùng thấp. Sau Tây Giang, các huyện Đông Giang, Nam Giang tỉnh Quảng Nam cũng đã có nhà Gươl.

Nhà Gươl là công trình tiêu biểu của người Cơ Tu, việc khôi phục lại nhà Gươl truyền thống sẽ góp phần vào việc khôi phục những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Cơ Tu, giúp cho các thế hệ Cơ Tu mai sau hiểu biết và kế thừa những giá trị văn hóa vật chất tinh thần của dân tộc mình. Ngày nay, nhà Gươl của người Cơ Tu còn được biết đến là điểm nhấn trong tour du lịch khám phá đường Hồ Chí Minh huyền thoại…