Tôn tạo khu di tích khởi nghĩa Yên Bái

Sau đúng 60 năm diễn ra cuộc khởi nghĩa Yên Bái, năm 1990, khu mộ Nguyễn Thái Học và các chiến sĩ trong cuộc khởi nghĩa Yên Bái năm 1930 được xếp hạng di tích Quốc gia. Khu di tích nằm trong khuôn viên công viên Yên Hòa (rộng 30 ha), bên cạnh tuyến đường mang tên nhà yêu nước Nguyễn Thái Học, thuộc phường Nguyễn Thái Học, thành phố Yên Bái, tỉnh Yên Bái.

Khu lăng mộ và tượng đài Nguyễn Thái Học và các vị tiên liệt Việt Nam Quốc dân Đảng được tỉnh Yên Bái khởi công xây dựng trong công viên Yên Hòa ngày 17/6/2000 nhân kỷ niệm 70 năm ngày Nguyễn Thái Học và các chiến sĩ Việt Nam Quốc dân Đảng bước lên đoạn đầu đài. Sau đó, tỉnh Yên Bái đã nhiều lần tu bổ khu lăng mộ Nguyễn Thái Học, năm 2019 nhân kỷ niệm 89 năm ngày Khởi nghĩa Yên Bái, một lần nữa khu di tích lịch sử Nguyễn Thái Học được mở rộng trên diện tích rộng hơn 30 ha. Trong đó xây dựng nhà tưởng niệm để phục vụ người dân và du khách đến tham quan và tưởng nhớ các vị tiên liệt đã hy sinh vì nền độc lập, tự do của nước Việt Nam hùng cường.

Khu di tích hiện nay gồm khu mộ, khu tượng đài, khu nhà đón khách, bia tưởng niệm và quần thể khu nhà tưởng niệm với đầy đủ khuôn viên cây cảnh. Với ý tưởng tôn vinh tinh thần yêu nước, cho nên mọi chi tiết kiến trúc đều nhất quán, vừa mang tính lịch sử, vừa mang tính văn hóa, vừa có ý nghĩa truyền thống, vừa có ý nghĩa thẩm mỹ.

Nổi bật nhất khu vực này là câu nói nổi tiếng của Nguyễn Thái Học trở thành phương châm hành động và tư tưởng chủ đạo của Việt Nam Quốc dân Đảng, đó là “Không thành công cũng thành nhân”, được nghĩa quân coi như lời thề quyết tử. Câu nói được ghi trên vòng tròn dang dở của 17 cột trụ. 17 cột trụ này với ý đồ kiến trúc tượng trưng cho 17 liệt sĩ. Vòng tròn không khép kín liên kết 17 cột tượng trưng cho sự dang dở, sự thiếu toàn vẹn, sự thất bại của cuộc khởi nghĩa, sự khiếm khuyết của phong trào. Mảnh vỡ được rơi về đất mẹ, ươm mầm cho sự tiếp tục, lòng yêu nước mãi mãi sinh sôi. Nhìn qua khoảng trống giữa các cột thấy được các bức tranh thiên nhiên sinh động. Đây là nơi tập trung anh linh tôn kính, với phong thủy độc đáo, gần với triết lý nhân sinh dân tộc. Với không gian kiến trúc mở, gợi liên tưởng về sự bất diệt giữa cõi trời, cõi đất và cõi người.

Có hai ngôi mộ chôn tập thể các vị anh hùng. Mộ 1 gồm 4 người bị hành quyết ngày 8/5/1930 là các ông cai phục vụ trong quân đội Pháp, nổi dậy trực tiếp chỉ huy đánh chiếm đồn Pháp. Mộ 2 gồm 13 người bị hành quyết ngày 17/6/1930, là các yếu nhân của Việt Nam Quốc dân Đảng, trong đó có Nguyễn Thái Học (mất lúc 27 tuổi), Phó Đức Chính (mất lúc 21 tuổi)…

Bảng ghi tên 17 liệt sĩ, có mái che mô phỏng mái âm dương truyền thống của Việt Nam, tạo không gian linh thiêng, tôn kính. Mô phỏng lưỡi máy chém, ghi câu thơ dịch từ nguyên văn tiếng Pháp do Nguyễn Thái Học đọc trên đường ra pháp trường: “Chết vì tổ quốc chết vinh; Lòng ta sung sướng, chí ta nhẹ nhàng…”.

Nhóm tượng đài được đặt trên nền đất bền vững, theo nguyên tắc lý tưởng về sơn thủy. Nhân vật thứ nhất là Nguyễn Thái Học, được lấy nguyên mẫu từ bức ảnh khi ông là sinh viên thương mại, sáng láng trí tuệ, trẻ trung và đầy ý chí. Ông là linh hồn của tổ chức Việt Nam Quốc dân Đảng, trước khi lên đoạn đầu đài, thực dân Pháp bắt ông chứng kiến lần lượt 12 đồng chí của ông bị hành quyết. Dưới máy chém ông hô vang “Việt Nam vạn tuế”, tiếng hô nửa chừng, đầu văng ra, miệng vẫn còn mấp máy. Nhân vật thứ 2 là Nguyễn Khắc Nhu, 48 tuổi, chỉ huy trực tiếp đánh đồn Hưng Hóa nhưng không thành. Quân Pháp đuổi bắt, ông nằm trên trái mìn tự tạo, giật nổ nhưng ông chỉ bị thương. Với ý chí không chịu sa vào tay giặc, về nhà lao Hưng Hóa, ông đã tự đập đầu chết. Nhân vật thứ 3 là Phó Đức Chính, người trực tiếp chỉ huy đánh Đồn Thông (Sơn Tây). Trước khi lên máy chém, người Pháp hỏi: “Anh chết trẻ, có ân hận không?”, Phó Đức Chính trả lời: “Sống làm người mong làm một việc lớn, việc không thành có gì ân hận!”. Nhân vật thứ 4 là Nguyễn Thị Giang, thường gọi là cô Giang, người làm công tác binh vận, là vợ Nguyễn Thái Học, đã tổ chức đám cưới bí mật tại Đền Hùng, có sự chứng kiến của tổ chức và người nhà. Khi Nguyễn Thái Học bị chém, cô Giang đóng giả đàn ông, trà trộn vào người xem để được nhìn mặt chồng lần cuối. Rồi trở về quê Nguyễn Thái Học, thắp hương trên mộ tổ tiên, sau đó ra giữa cánh đồng, dùng khẩu súng ngắn Nguyễn Thái Học tặng để tự sát. Cô Giang để lại một bài thơ tuyệt mệnh rất cảm động. Chính vì thế mà cụ Phan Bội Châu đã viết bài văn tế cô Giang lên hàng nữ liệt của Việt Nam. Nhân vật thứ 5 là hình ảnh ông cai (lính Việt trong quân đội Pháp) đại diện cho lực lượng chủ yếu nổi dậy chống Pháp trong cuộc khởi nghĩa Yên Bái. Khu mộ và nhóm tượng đài đều hướng ra phía hồ Cô Giang, không bao giờ cạn nước, như lòng yêu nước mãi mãi dâng đầy.

Cuộc khởi nghĩa Yên Bái đã để lại bài học lịch sử sâu sắc rằng con đường cách mạng dù phải trải qua nhiều bước thăng trầm, nhưng làn sóng yêu nước ngày càng lan tỏa. Những người hy sinh luôn được nhân dân tưởng nhớ, biết ơn và thành kính chăm chút.

Khởi nghĩa Yên Bái tuy không thành công, nhưng lòng yêu nước là bất diệt. Chính vì thế, trên đất nước ta, rất nhiều nơi lấy tên Nguyễn Thái Học đặt tên cho các tuyến đường và các trường học. Nhiều tỉnh lấy tên Nguyễn Khắc Nhu (xứ Nhu), Phó Đức Chính, Cô Giang… đặt tên cho các đường phố.