Xuất khẩu gạo: Chuyện chưa hồi kết

Nhiều doanh nghiệp không xuất khẩu được gạo. Ảnh: Huỳnh Thanh Phong/TN.

Trong ý kiến gửi Thủ tướng, theo Bộ Công thương, Bộ Tài chính đã không phản đối hạn ngạch xuất khẩu gạo như ý kiến mà Bộ Tài chính nêu ra mới đây. Không những thế, theo Bộ Công thương, Bộ Tài chính còn giúp Bộ này hoàn chỉnh phương án điều hành qua các góp ý về thẩm quyền áp dụng hạn ngạch cũng như các trường hợp không cần áp dụng hạn ngạch.

Có thể dẫn tới rủi ro về đạo đức và tham nhũng?

Theo đó, cuộc họp ngày 26/3 với Đoàn kiểm tra liên ngành tại TP Hồ Chí Minh là cách làm duy nhất khả thi trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 đang diễn biến hết sức phức tạp, đi lại khá khó khăn và Đoàn kiểm tra liên ngành chỉ có 3 ngày để thu thập, phân tích, xử lý thông tin, sau đó báo cáo theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ.

“Tại buổi làm việc với Đoàn kiểm tra cũng như trong các góp ý sau đó, không có tỉnh, thành phố, doanh nghiệp (DN) hay bộ, ngành nào, kể cả Bộ Tài chính, cho rằng việc chỉ tổ chức một cuộc họp 1/2 ngày là “chưa nghiêm túc” và “chưa thể đánh giá được tổng thể nguồn cung và tình hình xuất khẩu gạo” như Bộ Tài chính sau này nhận xét” - văn bản của Bộ Công thương nêu.

Về việc không xuất khẩu gạo để người dân và DN bán gạo cho dự trữ quốc gia, Bộ Công thương cho là không nên làm, nhất là trong bối cảnh người dân và DN đang phải chịu nhiều tác động tiêu cực do dịch bệnh gây ra. Với đề xuất dừng xuất khẩu trên cơ sở phân biệt gạo tẻ và các loại gạo khác, Bộ Công thương cho là “có thể dẫn tới rủi ro về đạo đức và là mảnh đất màu mỡ cho nhóm lợi ích và tham nhũng phát triển” bởi mắt thường rất khó phân biệt được gạo tẻ (bị cấm xuất khẩu) và gạo thơm (được xuất khẩu).

Đây cũng là nhằm tránh chuyện Hải quan sẽ phải kiểm tra, trưng cầu giám định chủng loại gạo cho từng lô gạo xuất khẩu, khiến tăng thêm chi phí tiền bạc và thời gian, và bất hợp lý trong bối cảnh DN và người dân đã đồng tình hạn chế xuất khẩu gạo để chung tay cùng Chính phủ đảm bảo an ninh lương thực.

Về ý kiến của Bộ Tài chính, cho rằng đã 2 lần góp ý với Bộ Công thương về điều hành xuất khẩu gạo nhưng không được Bộ Công thương tiếp thu, Bộ Công thương cho hay, Báo cáo của Đoàn kiểm tra liên ngành và sau đó là của Bộ Công thương trình bày nhiều vấn đề, bao gồm đánh giá tình hình, dự báo các khả năng, phản ứng của quốc tế đối với lệnh tạm dừng xuất khẩu gạo, phương án và phương thức điều hành xuất khẩu gạo... Bộ Tài chính không phản đối hạn ngạch xuất khẩu gạo cũng như phương thức điều hành “đăng ký tờ khai trước được xuất trước” (FCFS). Không những thế, Bộ Tài chính còn giúp Bộ Công thương hoàn chỉnh phương án điều hành qua các góp ý về thẩm quyền áp dụng hạn ngạch cũng như các trường hợp không cần áp dụng hạn ngạch.

Chuyện điều hành theo phương thức “đăng ký tờ khai trước được xuất khẩu trước” - FCFS, mà Bộ Tài chính cho là bất cập và đề nghị thay thế bằng đấu thầu hạn ngạch hay phân bổ hạn ngạch cũng được Bộ Công thương cho là khá phù hợp với khả năng giải toả cho các DN có hàng sẵn tại cảng. Theo Bộ Công thương, phương thức FCFS, như mọi phương thức điều hành hạn ngạch khác, có cả điểm mạnh và điểm yếu. Tuy nhiên, đây là phương thức được nhiều nước và nhiều tổ chức quốc tế khuyến nghị áp dụng nếu buộc phải áp dụng hạn ngạch. Trên thực tế, trong suốt 2 tuần sau khi phương án được công bố, Bộ Công thương không nhận được ý kiến trái chiều nào về phương thức FCFS. Ngược lại, nhiều DN cho rằng đây là phương thức tương đối phù hợp bởi khả năng giải tỏa cho các DN đã có sẵn hàng tại cảng là rất cao. Tuy nhiên, việc triển khai cơ chế FCFS trên thực tế đã có tình trạng thiếu phối hợp, thiếu công khai, thiếu minh bạch, gây thêm khó khăn, dẫn tới những bức xúc không đáng có không phải là lỗi tự thân của cơ chế FCFS.

Bộ này cũng khẳng định, cơ chế điều hành FCFS, nếu được triển khai một cách có phối hợp, công khai, minh bạch như chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ thì dù có điểm yếu như tất cả các phương thức điều hành khác, vẫn tốt hơn so với các cơ chế mà Bộ Tài chính đề xuất. Khi đó các DN có hàng tại cảng chắc chắn sẽ có lợi thế ưu tiên hàng đầu, bởi họ đều đã rõ tên tàu và số hiệu container và chỉ có họ mới có thể hiện thực hoá tờ khai mà không cần phải thay đổi các thông tin này.

Cũng bởi các yếu tố cụ thể này mà Bộ Công thương đã kiến nghị Thủ tướng Chính phủ không nên đấu thầu hạn ngạch gạo cũng như phân bổ hạn ngạch, bởi sẽ mất nhiều thời gian và vẫn tạo ra cơ chế xin - cho cũng như khiến DN mất thêm chi phí.

Ngoài ra, Bộ Công thương cũng cho rằng, khi DN không thực hiện hợp đồng với Tổng cục Dự trữ, sau khi đã trúng thầu, sẽ mất tiền bảo đảm dự thầu từ 1-3% giá trị gói thầu cho Bộ Tài chính. Theo pháp luật dân sự, DN đã hoàn thành nghĩa vụ của mình, nên đề xuất cấm các DN này tham gia xuất khẩu gạo là không có cơ sở pháp lý.

Đối với việc giao dịch, tham gia cung cấp gạo cho dự trữ quốc gia, trường hợp DN trúng thầu không tới ký hợp đồng thì biện pháp chế tài cần được thực hiện theo quy định của pháp luật. Trên thực tế, theo Bộ Công thương, các DN trúng thầu nhưng không ký hợp đồng sẽ phải mất tiền đảm bảo đảm dự thầu (1-3% giá trị gói thầu) cho Bộ Tài chính. Như vậy, theo pháp luật về giao dịch dân sự, DN đã hoàn thành nghĩa vụ của mình. “Đề xuất cấm các DN này tham gia xuất khẩu là không có cơ sở pháp lý”- Bộ Công thương nhấn mạnh.

Kiến nghị xử lý trách nhiệm trong tham mưu xuất khẩu gạo

Xem xét, xử lý trách nhiệm của các cá nhân và các cơ quan có liên quan trong việc thực thi công vụ, tham mưu các quyết định có ảnh hưởng lớn đến DN và người dân nhưng đã không đánh giá kỹ tác động, Thường trực Uỷ ban Kinh tế kiến nghị trong báo cáo vừa được gửi đến Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, về xuất khẩu gạo và đảm bảo an ninh lương thực trong giai đoạn hiện nay.

Báo cáo nêu rõ, trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19, nhu cầu lương thực, thực phẩm trên thế giới tăng mạnh và nhu cầu tăng dự trữ tại nhiều quốc gia nên trong thời gian qua thị trường gạo rất sôi động, giá gạo thế giới tăng. Vụ Đông Xuân 2020 được mùa, giá gạo xuất khẩu khá cao, hàng vạn nông dân trồng lúa đang có cơ hội bán lúa với giá cao, cải thiện thu nhập, trả nợ ngân hàng, thanh toán nợ vật tư nông nghiệp, các DN cũng có cơ hội đẩy mạnh xuất khẩu gạo, nâng cao năng lực, chiếm lĩnh thị trường.

Tuy nhiên, nhiều cử tri đã có ý kiến, DN có đơn thư kiến nghị, cầu cứu Chính phủ, các cơ quan truyền thông liên tục phản ánh về những bất cập trong điều hành xuất khẩu gạo, gây khó khăn, thiệt hại cho DN, nông dân...

Thường trực Uỷ ban cũng đã kiến nghị các giải pháp khẩu gạo trong thời gian tới.

Một là cần phân tích, đánh giá, dự báo kỹ sản lượng gạo của Việt Nam trong năm 2020, nhất là 2 vụ sản xuất lúa chính Đông Xuân và Hè Thu, trên cơ sở đó tính toán lượng gạo dự trữ quốc gia cho phù hợp với tình hình dịch Covid-19 và đặc điểm thế mạnh về nông nghiệp của Việt Nam.

Hai là, theo dõi sát diễn biến dịch Covid-19; tình hình cung - cầu gạo của các nước trên thế giới, nhất là các nước có lượng gạo xuất khẩu lớn như: Thái Lan, Ấn Độ, Pakistan… Từ đó, đánh giá, phân tích thị trường gạo thế giới trong giai đoạn hiện nay và dự báo trong thời gian tới để có giải pháp điều hành công khai, minh bạch, có lộ trình cụ thể về xuất khẩu gạo năm 2020, tránh tình trạng bị động, manh mún, giật cục, gây thiệt hại, bị động cho nông dân và DN.

Ba là, cho phép xuất khẩu trở lại ngay mặt hàng gạo nếp và các mặt hàng gạo hữu cơ là các mặt hàng chủ yếu phục vụ cho xuất khẩu, ít tiêu thụ trong nước và không thuộc danh mục hàng lương thực dự trữ quốc gia.

Tại báo cáo, Thường trực Ủy ban Kinh tế kiến nghị xem xét, xử lý trách nhiệm của các cá nhân và các cơ quan có liên quan trong việc thực thi công vụ, tham mưu các quyết định có ảnh hưởng lớn đến DN và người dân nhưng đã không đánh giá kỹ tác động. Đề nghị nghiên cứu giải pháp hỗ trợ cho các DN bị nhiều thiệt hại trong giai đoạn vừa qua như phải bồi thường hợp đồng hoặc tăng chi phí lãi vay, chi phí cho việc lưu kho, bãi do bị ảnh hưởng bởi việc tạm dừng xuất khẩu gạo.

Kiến nghị tiếp theo là khẩn trương có biện pháp cho thông quan ngay đối với các lô hàng gạo xuất khẩu của các DN đã được kê khai và đang nằm tại cảng trước ngày 24/3/2020, khắc phục thiệt hại cho DN, đặc biệt trong bối cảnh nền kinh tế đang phải đối phó với dịch Covid-19. Sau khi giải quyết hết số lượng gạo tồn đọng này mà vẫn còn chỉ tiêu xuất khẩu thì mới mở tờ khai tiếp để không gây thiệt hại cho DN.

Uỷ ban Kinh tế cũng cho rằng cần làm rõ việc Tổng cục Hải quan mở hệ thống thông quan hàng hóa tự động để DN kinh doanh xuất khẩu gạo đăng ký tờ khai vào lúc 0h ngày Chủ nhật 12/4/2020 có dấu hiệu tiêu cực, lợi ích nhóm hay không, đã tuân theo đúng quy định tại Điều 18 Luật Quản lý ngoại thương hay chưa?

Tại báo cáo gửi Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, về xuất khẩu gạo và đảm bảo an ninh lương thực trong giai đoạn hiện nay, Thường trực Ủy ban Kinh tế kiến nghị xem xét, xử lý trách nhiệm của các cá nhân và các cơ quan có liên quan trong việc thực thi công vụ, tham mưu các quyết định có ảnh hưởng lớn đến DN và người dân nhưng đã không đánh giá kỹ tác động.

Kiến nghị tiếp theo là khẩn trương có biện pháp cho thông quan ngay đối với các lô hàng gạo xuất khẩu của các DN đã được kê khai và đang nằm tại cảng trước ngày 24/3/2020, khắc phục thiệt hại cho DN, đặc biệt trong bối cảnh nền kinh tế đang phải đối phó với dịch Covid-19.

Uỷ ban Kinh tế cũng cho rằng cần làm rõ việc Tổng cục Hải quan mở hệ thống thông quan hàng hóa tự động để DN kinh doanh xuất khẩu gạo đăng ký tờ khai vào lúc 0h ngày Chủ nhật 12/4/2020 có dấu hiệu tiêu cực, lợi ích nhóm hay không, đã tuân theo đúng quy định tại Điều 18 Luật Quản lý ngoại thương hay chưa?