Thú chơi tranh Tết

Các cụ xưa có câu "Nhất chữ, nhì tranh, tam sành, tứ mộc" để chỉ 4 thú chơi tao nhã trong dịp Tết Nguyên đán của người Việt xưa. Chơi tranh ngày Tết là thú chơi đa dạng, muôn hình muôn vẻ, tùy theo phong tục tập quán của địa phương, cũng như địa vị, phẩm hàm trong xã hội của chủ nhân.

Tranh dân gian Việt Nam nói chung và tranh Tết nói riêng, có thể coi là “bách khoa thư” về đời sống của người Việt, từ quan niệm vũ trụ cho đến các tư tưởng khai phóng, đề cao giá trị nhân văn bên trong mỗi con người đều được hiện diện.

Ở Hà Nội cũng như khu vực trung du Bắc Bộ, các làng tranh dân gian nổi tiếng như tranh Đông Hồ (Bắc Ninh), tranh Kim Hoàng (Hà Nội), tranh Hàng Trống (Hà Nội)…

Xưa, các làng tranh, cứ đến Tết lại nhộn nhịp in vẽ rồi quẩy đi bán khắp các nẻo chợ quê. Hương Xuân, sắc Tết từ đó mà theo mỗi tờ tranh đến từng nhà. Mỗi bức tranh không chỉ là sự kết hợp hài hòa, sắc sảo của cách nhìn và quan niệm về thế giới, hiện lên như là biểu trưng của tinh hoa và kỹ thuật dân gian điêu luyện; mà còn là sự tinh tế trong thẩm mỹ, là những thông điệp và ước vọng nhân sinh.

Ở các phiên chợ quê, góc tranh Tết bao giờ cũng nhộn nhịp, với sắc màu bắt mắt, tươi vui. Thường sau ngày ông Công ông Táo, dù là nhà giàu hay nhà nghèo, mọi người cũng đều đi chợ mua những bức tranh Tết, với hy vọng đón vinh hoa, phú quý về nhà và gỡ tranh cũ xuống treo tranh mới lên với hàm ý “Tống cựu, nghinh tân”.

Tranh Tết dân gian rất đa dạng về thể loại như: Tranh tín ngưỡng, tranh chúc tụng, tranh lịch sử, tranh châm biếm, tranh phong cảnh... Đã là tranh treo Tết thì bao giờ cũng mang ý nghĩa như một thông điệp, một lời cầu chúc cho gia chủ một năm phát tài, phát lộc, vạn sự như ý.

Phần lớn các gia đình nông thôn thường treo các bức tranh dân gian nhỏ, giá cả phải chăng, thuộc nhiều đề tài để bày tỏ đồng thời nhiều ước vọng. Ở gian thờ cúng tổ tiên, các gia đình treo tranh mâm ngũ quả. Ngoài cổng, mọi người thường dán hai bức tranh, một bên là ông Tiến tài, một bên là ông Tiến lộc, với mong muốn đón nhiều tài lành, phúc ấm cho gia chủ. Cũng có nhà lại dán cặp tranh thần hộ mệnh là những ông tướng nhà trời để xua đuổi ma quỷ, bảo vệ cho gia đình một năm mới an khang, thịnh vượng. Trong nhà, mọi người thường treo, dán tranh dân gian Đông Hồ hay Kim Hoàng với những đề tài được ưa chuộng trong dịp Tết, như: Tranh “Mẹ con đàn gà”, “Mẹ con đàn lợn” với ước vọng gia đình đông vui, hòa thuận; Tranh “Vinh hoa”, “Phú quý” với cậu bé mũm mĩm ôm gà, ôm vịt tượng trưng cho điềm phúc; Tranh “Gà trống” sặc sỡ và oai vệ, tượng trưng cho Ngũ Quý…

Đối với gia đình ở thành phố, việc treo tranh, chơi tranh không đơn giản chỉ là chơi cho có không khí Tết, mà bức tranh còn đồng thời là vật trang trí để kiến tạo nên một không gian sang trọng, chứng tỏ lễ giáo gia phong của gia đình. Chính vì vậy, họ thường chọn treo tranh Hàng Trống với những bức như: Tranh “Tố nữ” thể hiện vẻ đẹp dịu dàng, mới mẻ và thân thuộc giữa con người với thiên nhiên; tranh “Tứ quý” thể hiện ước vọng 4 mùa Xuân - Hạ - Thu - Đông luôn tràn ngập âm thanh vui tươi; tranh “Lý ngư vọng nguyệt” với mong muốn đỗ đạt, như cá chép vượt vũ môn hóa rồng; tranh “Thất đồng” vẽ 7 em bé vui chơi với cây đào tiên đang ra hoa kết trái, thỏa mãn mong ước của con người về một cuộc sống phồn vinh, hạnh phúc; tranh “Tam đa” tượng trưng cho phúc đức, tài lộc và sống lâu...

Bên cạnh những bức tranh Tết mang đậm sắc thái văn hóa, lịch sử, tâm linh, mọi người cũng có thể dành vị trí trang trọng trong nhà để đón chào năm mới bằng những bức vẽ hình con giáp đại diện cho năm sắp tới.

Đầu năm mới cũng là dịp sửa soạn lại bàn thờ, do vậy các tranh mang đề tài tín ngưỡng cũng được bày bán khá nhiều trong dịp này, như tranh ông Công, ông Táo, các tranh Tam tòa Thánh Mẫu, hay Tứ phủ, tranh vẽ về các ông Hoàng...

Với màu sắc rực rỡ, đề tài phong phú, đường nét độc đáo, những bức tranh dân gian ngày Tết không đơn thuần chỉ để trang trí cho căn nhà thêm phần ấm áp, rực rỡ sắc màu của mùa Xuân, mà còn là không gian văn hóa với những giá trị thẩm mỹ, triết lý xã hội và ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Chính vì thế, tranh Tết đã trở thành một phần không thể thiếu trong không gian của ngày Tết cổ truyền xưa.

Để nối dài thú chơi tranh Tết trong bối cảnh đời sống kinh tế phát triển, nhiều người chuyển sang chơi tranh Tết do các họa sĩ có tên tuổi vẽ bằng các chất liệu hiện đại là việc cần đặt ra. Đặc biệt, khi các làng tranh hiện nay cũng khó sống được với nghề, thì việc thúc đẩy thú chơi tranh dân gian mỗi khi Tết đến xuân về là việc nên làm. Trong thời gian qua, cũng đã có những nỗ lực đáng khích lệ đến từ một số nghệ nhân, nhà nghiên cứu để vực dậy một thú chơi tranh dân gian.

Nếu tranh Hàng Trống, nghệ nhân Lê Đình Nghiên bền bỉ giữ nghề, cuối năm vẫn cung cấp cho người yêu tranh những bộ tranh nổi tiếng của dòng tranh Hàng Trống thì nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa lại có công khôi phục lại dòng tranh dân gian Kim Hoàng đã mất dấu trên thị trường hơn nửa thế kỷ. Những mẫu tranh dân gian Kim Hoàng được nghiên cứu khôi phục đã khiến cho những người chơi tranh Tết và nặng lòng với văn hóa dân tộc thích thú. Không chỉ vậy, bà Hòa còn cùng các họa sĩ, nhà nghiên cứu tạo thêm những mẫu tranh mới cho dòng tranh Kim Hoàng để phục vụ nhu cầu chơi tranh Tết.

Đáng chú ý, trên chất liệu truyền thống, các họa sĩ, nghệ nhân hiện nay đã góp phần phát triển thú chơi tranh Tết theo hướng đương đại hơn. Cụ thể, hiện có mảng tranh Tết với chất liệu đa dạng như: Gốm sứ, đồng, thêu, khảm trai, chạm khắc gỗ, khảm đá quý… Tuy hình thức, chất liệu đổi mới nhưng vẫn dựa trên những đề tài của tranh dân gian xưa, hàm chứa quan niệm sống, với mục đích giáo dục con người rèn đức, luyện tài, tích phúc, để đức cho con cháu đời sau.

Vẫn là những bức tranh “Cá chép trông trăng”, “Múa rồng”, “Gà đàn”, “Lợn đàn”, “Vinh hoa”, “Phú quý”… khi xưa, nhưng người chơi tranh ngày nay đã biến chúng thành những tác phẩm đắt giá bằng nhiều chất liệu cao cấp hơn chứ không phải chỉ in trên giấy bản, giấy dó, giấy đỏ như xưa. Sự chuyển đổi chất liệu không làm mất đi vẻ đẹp của tranh dân gian truyền thống mà còn tạo cho chúng một hơi thở mới, một sức sống mới.