Trường Lưu - ngôi làng có 3 di sản thế giới

Ngôi làng đặc biệt

Tên gọi xã Trường Lưu (tỉnh Hà Tĩnh), bắt nguồn từ làng Tràng Lưu xưa, một làng cổ thuộc tổng Lai Thạch, huyện La Sơn, phủ Đức Quang, xứ Nghệ An. Trải qua nhiều lần sáp nhập, đổi tên, từ ngày 1/7, nơi đây chính thức trở lại với tên gọi Trường Lưu.

Làng Trường Lưu nổi tiếng với nhiều di tích lịch sử, văn hóa và là quê hương của nhiều danh nhân, khoa bảng, đặc biệt là dòng họ Nguyễn Huy. Nước ta hiện có nhiều làng cổ nổi tiếng, như Đường Lâm, Phước Tích, nhưng chưa có nơi nào như Trường Lưu có đến 3 di sản văn hóa được UNESCO vinh danh.

Nhắc đến làng và văn hóa làng, khó có nơi nào đặc sắc như làng Trường Lưu. Làng có 8 cảnh đẹp (bát cảnh) do con người và thiên nhiên ban tặng đó là Chợ Quan, Rú Phượng, Hân Thiên tự, Ao Nghĩa Thương, Miếu cổ, Ao sen, Giếng Thạch, Vườn hoa họ Nguyễn.

Không chỉ nổi tiếng với “Bát cảnh”, với ví phường vải, với Trường học Phúc Giang có hàng nghìn văn nhân kiệt xuất đến từ khắp các vùng miền trên cả nước theo học mà còn là nơi lưu giữ những trầm tích văn hóa của các dòng họ văn hiến.

Từ những giá trị văn hóa truyền thống của làng Trường Lưu, những năm qua, địa phương đã nỗ lực sưu tầm, phát huy, đưa các giá trị văn hóa làng ra thế giới. Hàng chục năm qua, Giáo sư - Viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ - hậu duệ đời thứ 16 dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu cùng với tỉnh Hà Tĩnh ghi danh các giá trị văn hóa của Trường Lưu ra thế giới. Đó là “Mộc bản trường học Phúc Giang”, “Hoàng Hoa sứ trình đồ”, “Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu”.

Giáo sư - Viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ cho biết: Để xây dựng thành công hồ sơ của “Mộc bản trường học Phúc Giang”, “Hoàng Hoa sứ trình đồ”, “Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu” để trình UNESCO, chúng tôi gặp rất nhiều khó khăn. Mỗi một hồ sơ có một đặc thù riêng nhưng có điểm chung là hầu hết các tài liệu, hiện vật đều ở trong nhà người dân và các nhà thờ họ. Việc thẩm định, biên dịch, giới thiệu, quảng bá các di sản bị hạn chế, nhất là khi mời các chuyên gia nước ngoài đến từ các nước như Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc, Nga…

Tuy nhiên, vấn đề đặt ra hiện nay, đó là việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa Trường Lưu. Anh Nguyễn Huy Thắng (hậu duệ đời thứ 18 họ Nguyễn Huy ở xã Trường Lưu, Hà Tĩnh) bày tỏ niềm vinh dự, tự hào khi 2 sắc phong của cụ Nguyễn Công Ban mà anh là hậu duệ, tộc trưởng chi họ cố gắng gìn giữ, bảo quản, nay được ghi danh vào Di sản tư liệu ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Tuy nhiên, ngắm nhìn 2 sắc phong của cụ Nguyễn Công Ban được treo trang trọng trong nhà thờ, anh Nguyễn Huy Thắng không khỏi băn khoăn: “Sau khi được công nhận là Di sản tư liệu ký ức thế giới thì các sắc phòng này sẽ được phát huy giá trị như thế nào?”.

Không chỉ là việc riêng của dòng họ

Có thể khẳng định, 3 di sản thôn tộc ở Trường Lưu đã trở thành tài sản của thế giới và việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy không còn là việc riêng của dòng họ Nguyễn Huy hay làng Trường Lưu nữa mà là việc chung của Nhà nước, của tỉnh. Đặc biệt, UBND tỉnh Hà Tĩnh phải xây dựng chương trình hành động để người dân hiểu và cùng chung tay gìn giữ, phát huy các di sản vô giá này.

Những năm qua, huyện Can Lộc (cũ) đã tích cực xây dựng Đề án Làng văn hóa Trường Lưu để trình tỉnh phê duyệt, đồng thời lập quy hoạch Làng văn hóa Trường Lưu gắn với du lịch để quảng bá các di sản đến với đông đảo du khách, kết nối với các khu di tích, điểm du lịch trên địa bàn như Chùa Hương Tích, Ngã ba Đồng Lộc, Làng K130… Tuy nhiên, đến nay đề án vẫn đang nằm “trên giấy”.

Đáng nói, “bát cảnh” ở Trường Lưu nay chỉ còn lại những vết tích, hát ví phường vải không thể duy trì thường xuyên và đặc biệt, cả 3 di sản tư liệu ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương vẫn đang lưu giữ ở một số cá nhân, hộ dân, nhà thờ họ ở Trường Lưu. Thậm chí, tại xã Trường Lưu, cán bộ, bộ phận chuyên trách về việc bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa vẫn chưa được kiện toàn.

Ông Mai Khắc Trung - Phó Chủ tịch UBND xã Trường Lộc cho biết: Khi thực hiện chính quyền địa phương 2 cấp, sáp nhập các xã Kim Song Trường, Phú Lộc và Thường Nga để lấy tên là Trường Lưu được đa phần người dân đồng tình, ủng hộ bởi cái tên này gắn với các giá trị văn hóa đặc sắc của địa phương.

“Trong dự thảo văn kiện Đại hội Đảng bộ xã Trường Lưu nhiệm kỳ 2025-2030 đã xác định, việc bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa của địa phương là một trong những nhiệm vụ trọng tâm, là bàn đạp cho sự phát triển kinh tế - xã hội của xã. Tuy nhiên, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa Trường Lưu là quá trình dài hơi và nguồn lực của xã không đủ” - ông Trung chia sẻ.

Theo Giáo sư - Viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ, nếu Hà Tĩnh không sớm có giải pháp bảo tồn và phát huy các di sản ở làng Trường Lưu thì danh hiệu Di sản tư liệu thế giới có nguy cơ bị thu hồi. Để bảo tồn và phát huy di sản này phải thực hiện 3 bước, thứ nhất là bảo tồn chu đáo, tránh mất mát, cong vênh, mối mọt. Thứ hai là khai thác, số hóa, phiên âm, dịch nghĩa… để bảo quản các di sản. Thứ ba là quảng bá các di sản để các ngành chức năng và nhất là người dân hiểu được giá trị của di sản và qua đó sẽ có ý thức bảo tồn.

Mộc bản trường học Phúc Giang, Hoàng hoa sứ trình đồ, Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu hiện nay đã có tiếng trên thế giới, vì thế không thể cất giữ trong kho, trong nhà thờ, nhà riêng như từ trước đến nay đã làm mà phải đưa nó ra nhưng vấn đề là đặt nó ở đâu, nếu chỉ để riêng mình nó thì không thể phát huy hết giá trị. Vì vậy, việc xây dựng Làng văn hóa du lịch Trường Lưu là để hiện thực hóa ý tưởng đưa 3 di sản làng Trường Lưu lên một tầm cao mới, vừa có giá trị văn hóa nhưng đồng thời mang lại giá trị kinh tế.

Một thực tế dễ nhận thấy đó là 3 Di sản tư liệu thế giới ở Trường Lưu mới chỉ được giới nghiên cứu, nhà khoa học, nhà văn hóa, cơ quan quản lý nhà nước tiếp cận. Hầu như các học sinh, người dân chưa biết Mộc bản trường học Phúc Giang, Hoàng Hoa sứ trình đồ, Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu là gì.