Cuộc chiến chống lại 'quái vật' phá hủy đường sống của những người chăn gia súc ở Kenya

‘Quái vật’ Opuntia xuất hiện

Những người phụ nữ được quấn rực rỡ trong tấm vải Samburu đầy màu sắc bước ra từ một nhà kính nhỏ. Họ mang theo những chiếc xô chứa vũ khí duy nhất còn lại trong cuộc chiến chống lại kẻ thù đang đe dọa đường sống của họ.

Họ đang hướng đến một cánh đồng – nơi cư trú của Opuntia, một loài xương rồng lê gai đang xâm chiếm những đầm lầy lớn của vùng đất hoang dã phía bắc Kenya, ức chế sự phát triển của cỏ giữa cảnh quan có lượng mưa kém.

Ở hạt Laikipia, một số nghiên cứu chỉ ra rằng cây xương rồng đã chiếm lĩnh hơn 50-75% diện tích các cánh đồng chăn thả gia súc. Opuntia được Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế xếp vào danh sách 100 loài ngoại lai xâm hại tồi tệ nhất .

Đối với phần lớn cộng đồng chăn nuôi gia súc sống trong khu bảo tồn cộng đồng Naibunga, cây gai là kẻ thù chết người. Nó làm rách miệng của gia súc và gây ra mù lòa, vì những gai nhỏ bám vào mắt động vật. Hạt khó tiêu cũng sẽ làm tắc ruột của vật nuôi, dần khiến chúng không thể ăn được nên gầy mòn và chết.

“Đây là hy vọng duy nhất của chúng tôi”, Florence Liosoi, một bà mẹ 5 con từ trang trại Il Pollei gần đó, chia sẻ khi cô nhúng tay vào xô cochineal, một loài côn trùng có vảy hay còn gọi là “bọ thật” được nuôi trong nhà kính ở đây và được thả ra để hút nhựa cây ra khỏi cây xương rồng và giết chết nó.

Các loài côn trùng này chỉ ăn Opuntia và không gây hại cho các dạng thảm thực vật khác. Loài bọ này được nhập khẩu từ Nam Phi, nơi nó được sử dụng để kiểm soát sự lây lan của cây trong vườn quốc gia Kruger. Tại Laikipia, loài bọ này đã được cách ly và trải qua các cuộc thử nghiệm được tổ chức tại khu bảo tồn động vật hoang dã Ol Jogi trước khi được thả ra các khu vực rộng lớn hơn đang bị xương rồng nuốt chửng.

Liosoi là một trong số 20 phụ nữ thu gom những cây bị nhiễm bệnh nấm tuyết từ nhà kính và đặt chúng bên cạnh những cây xương rồng chưa bị nhiễm bệnh trên cánh đồng. Sau đó, họ quay trở lại nhà kính với những cây xương rồng tươi được bao phủ bởi cochineal.

Bà Jacqueline Nalenoi, Giám đốc của Northern Rangelands Trust, một tổ chức giúp mọi người chống lại sự lây lan của loại cây này, cho biết việc phụ nữ tham gia kiểm soát nhà máy là rất quan trọng, vì họ là những người chịu thiệt hại nhiều nhất khi nền kinh tế mong manh sụp đổ do đất đai suy thoái.

Bà nói: “Khi đàn gia súc chết, chính những người phụ nữ sẽ thiếu những thứ cần thiết cho cuộc sống như thức ăn và nơi ở thích hợp. Khi trẻ bị táo bón do ăn phải quả xương rồng thì chính phụ nữ lại là người chăm sóc cho trẻ. Ngay cả khi chỉ có ít tiền để chống lại loài thực vật xâm lấn ở thời điểm đỉnh Covid-19, chính những người phụ nữ đã tình nguyện trồng cây dừa cạn trong nhà kính và đưa nó ra đồng”.

“Loài Opuntia phải biến mất”

Người dân địa phương cho biết cây xương rồng đã xuất hiện ở đây từ rất lâu như một cây hàng rào bởi một quản lý thuộc địa người Anh, người phục vụ ở đây vào những năm 1950. Không giống như cây bản địa, cây xương rồng không có tên địa phương, vì vậy người ta chỉ gọi nó là imatundai, hay cây phúc bồn tử trong tiếng Samburu. Nalenoi nói: “Loại cây này rất bổ dưỡng. Mọi người có thể ăn trái xương rồng trong thời kỳ hạn hán, nhưng không ai biết nó sẽ nguy hiểm như thế nào đối với hệ sinh thái. Và hiện tại, chúng đang đe dọa sự tồn tại của cả một cộng đồng”.

Trớ trêu thay, chương trình bảo tồn voi phần lớn thành công ở Laikipia đã góp phần vào sự lây lan nhanh chóng của kẻ xâm lược này. Sau khi ăn cây Opuntia, voi sẽ giúp truyền hạt giống qua phân của chúng đến những vùng xa xôi. Nalenoi cho biết: “Một con voi có thể phát tán ít nhất 2.000 hạt mỗi ngày. Ngoài ra, những phần nhỏ của cây xương rồng tách ra khỏi cây chính có thể phát triển độc lập chỉ cần rất ít nước, do đó sự lan rộng của cây xương rồng ở miền bắc Kenya khô cằn nhanh chóng mặt”. Khỉ đầu chó và chim ô liu cũng giúp nhân giống hạt sau khi ăn quả màu tím đỏ của cây.

Harrison Saikong đang dắt đàn cừu của mình dọc theo con đường đầy bụi ngang qua làng Munishoi, ánh nắng gay gắt giữa trưa chiếu xuống đầu. Đây là ngày thứ ba anh xa nhà, và anh đã đi bộ gần 50 km để tìm kiếm nguồn nước và đồng cỏ cho đàn gia súc. Ở vùng đất Laikipia khô cằn, gia súc của anh phải ăn cây xương rồng để thay thế.

Anh Saikong, 32 tuổi, ngồi nghỉ dưới gốc cây keo nói: “Opuntia đã tiêu diệt đàn cừu của tôi. Tôi từng có 180 con cừu trước khi vô số con trong chúng chết sau khi ăn phải cây xương rồng. Tôi đã mất thêm 20 con cừu trong cuộc hành trình này và giờ tôi còn lại 40 con”.

Trong khi voi đã đẩy nhanh tốc độ lây lan của loài Opuntia, các hoạt động chăn thả không bền vững và cuộc khủng hoảng khí hậu đã làm suy thoái các khu vực rộng lớn của các khu rừng, tạo không gian cho cây xương rồng bám trụ. Trong một khu vực mà vật nuôi quyết định địa vị xã hội, không dễ thuyết phục người chăn nuôi thả gia súc của họ trong thời gian hạn hán và tái sản xuất khi điều kiện cho phép.

Điều này trở nên rõ ràng tại nhà của George Sintaroi, cách đó vài km. Đàn bò của ông gầy gò, có những con quá gầy, không thể đứng được lâu. Giống như Saikong, ông Sintaroi, 68 tuổi, đã mất ít nhất 20 con bò do ăn phải thực vật có độc. Ông nhấn mạnh: “Tôi không chắc đàn bò của tôi sẽ sống được bao lâu nữa. Hãy nhìn vào cánh đồng này. Không có một ngọn cỏ, mà xung quanh chỉ là đất trống. Opuntia xuất hiện ở mọi nơi, và ngay cả những cơn mưa cũng không giúp ích được gì nhiều”.

Ông Sintaroi đang cố gắng cứu sống những con bò còn lại của mình, tranh giành nguồn tài nguyên ít ỏi với các loài động vật hoang dã, bao gồm cả đàn voi kiếm ăn gần làng của mình.

Sammy Leseita, Giám đốc phụ trách sinh kế của Northern Rangelands Trust, nói rằng, đất tiếp tục xuống cấp sẽ dẫn đến nền kinh tế không ổn định và xung đột về tài nguyên. Trong khi tổ chức của anh đang giúp người dân địa phương giảm thiểu tác động của khủng hoảng khí hậu bằng cách cung cấp các hố tưới nước, Leseita cho biết việc thực hành chăn nuôi bền vững sẽ giúp ích hơn nhiều.

Nhưng những người xung quanh khu bảo tồn Naibunga đang ở ngã ba đường. Họ cần gia súc để tồn tại, nhưng những con vật trở thành nạn nhân của cây xương rồng. Họ muốn kiếm tiền từ du lịch, nhưng voi, là điểm thu hút chính ở Laikipia, là loài siêu lan truyền hạt Opuntia độc hại. Priscilla Kilua, một trong những người phụ nữ tại khu vực này, cho biết: “Đôi khi có cảm giác như chúng tôi chỉ đi vòng tròn. Sẽ không có cỏ với Opuntia. Không có cỏ có nghĩa là không có gia súc. Không có gia súc, chúng tôi không thể cho con cái ăn và mặc”.

“Loài Opuntia phải biến mất. Nếu không, thì một ngày nào đó chúng tôi sẽ phải nói với con cháu rằng, chúng tôi từng nuôi dê”.