Cách phiên âm tiếng nước ngoài trong sách giáo khoa: Có còn hợp với thời 4.0? 

Gặp khó với phiên âm

Nhiều phụ huynh cảm thấy bất ngờ khi xem sách giáo khoa (SGK) của con. Trong đó, có chuyện phiên âm tiếng nước ngoài trong SGK theo chương trình mới. Chị Khương Diệp Anh (Thanh Xuân, Hà Nội) kể rằng, chị có 2 con học lớp 3 và lớp 7. Khi kiểm tra SGK của con, chị ngạc nhiên khi thấy các nhà soạn sách vẫn còn sử dụng cách phiên âm tên riêng nước ngoài theo kiểu đọc như thế nào thì viết như vậy. “Tôi không nghĩ rằng SGK vẫn còn dùng cách phiên âm tên riêng tiếng nước ngoài. Bây giờ trong nhà trường đều đã bắt buộc dạy ngoại ngữ, với trình độ của các con hiện nay đều có thể phát âm chuẩn xác tên các nhân vật lịch sử, địa danh nước ngoài rồi”.

PGS. TS Đặng Thị Oanh - Trưởng tiểu ban Xây dựng và Phát triển Chương trình giáo dục phổ thông môn Hóa học 2018 cho biết, việc sử dụng tiếng nước ngoài trong SGK mới có sự thống nhất giữa các môn học và cấp học. Môn nào nhắc đến nguyên tố Hóa học thì mới phải dùng tiếng Anh. Tên 13 nguyên tố đã quen dùng trong tiếng Việt tiếp tục được sử dụng nhưng có kèm chú thích tiếng Anh, gồm: vàng, bạc, đồng, chì, sắt, nhôm, kẽm, lưu huỳnh, thiếc, nitơ, natri, kali và thủy ngân.

Không chỉ phụ huynh băn khoăn, nhiều học sinh cũng cảm thấy “có vấn đề”. Tuấn - một học sinh lớp 5 ở Hà Nội cho biết, em gặp khó khăn khi tìm hiểu các địa danh, các nhân vật lịch sử, khoa học kỹ thuật của thế giới. Vì không thể tra trên mạng theo tên các nhân vật mà em đã được học trong SGK để bổ sung kiến thức cho mình.

Tìm hiểu kỹ hơn, được biết, trong SGK dành cho tiểu học, các từ và tên riêng tiếng nước ngoài đều được phiên âm sang tiếng Việt, có cuốn có bảng tra cứu ở cuối sách. Ở bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống, sách Tự nhiên và Xã hội lớp 3 ghi khí các-bô-níc, ô-xi; SGK Tiếng Việt 3 phiên âm Vích-to Huy-gô, Liu-xi-a, Pi-vo-va-rô-va.

Sách Ngữ văn 7, bộ Chân trời sáng tạo, cũng phiên âm tiếng Việt tên người nhưng mở ngoặc từ nguyên dạng bên cạnh, ví dụ Rô-mê-ô (Romeo), Sếch-xơ-pia (Shakespeare), Ơ-ni-xơ-tơ Hê-minh-uây (Enest Hemingway). Cuốn Khoa học tự nhiên 7, bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, viết: Đê-mô-crit (Democritus), Đan-tơn (J. Dalton), Rơ-dơ-pho (E. Rutherford). Còn ở cuốn Lịch sử và Địa lý lớp 5, các địa danh quen thuộc bỗng có phần lạ lẫm khi được phiên âm: Rừng A-ma-dôn, núi An-đét, hoang mạc Xa-ha-ra…

Giải thích vấn đề phiên âm tiếng nước ngoài trong SGK, GS.TS Nguyễn Minh Thuyết - Tổng chủ biên Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 cho biết, các từ có nguồn gốc nước ngoài gồm 2 loại: tên riêng nước ngoài (tên người, tên địa lý) và thuật ngữ khoa học. Tên riêng nước ngoài từ trước tới nay có năm cách thể hiện trong sách, báo là: Dịch nghĩa (Thái Bình Dương, Liên Hợp Quốc); phiên âm qua âm Hán Việt (Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Anh, Pháp); phiên âm tiếng Việt (Niu-Oóc); viết nguyên dạng tiếng nước ngoài đối với những nước sử dụng chữ Latin và chuyển tự đối với một số ngôn ngữ không sử dụng chữ Latin. Thuật ngữ nước ngoài gồm tên các chất hóa học và các thuật ngữ khác, chủ yếu là của các ngành khoa học tự nhiên như Sinh học, Vật lý học.

Khi xây dựng chương trình, ông Thuyết cùng các cộng sự đã đề xuất Bộ GDĐT ban hành quy định chính tả trong chương trình, SGK mới, trong đó ghi rõ, trừ những trường hợp phiên âm Hán Việt hoặc dịch nghĩa đã quen, tất cả trường hợp tên riêng nước ngoài đều giữ nguyên dạng, đối với ngôn ngữ sử dụng chữ viết Latin. Riêng ở tiểu học, học sinh đầu cấp chưa học ngoại ngữ thì phải phiên âm có gạch nối nhưng từ lớp 4 trở lên, khi phiên âm phải chú thích nguyên dạng. Theo đề nghị này, Bộ GDĐT ban hành Quyết định số 1989 hướng dẫn Cách viết tên riêng nước ngoài. Trong đó, trừ cấp tiểu học, Bộ không yêu cầu phiên âm tiếng Việt đối với những cấp học khác.

Nhưng sau khi Chính phủ ban hành Nghị định 30 về công tác văn thư năm 2020, Bộ đã điều chỉnh quy định về chính tả trong SGK theo Nghị định này. Tất cả tên riêng nước ngoài trong SGK mới đều phải viết dưới hình thức phiên âm tiếng Việt (có chú tên riêng nguyên dạng), kể cả SGK cho học sinh trung học.

Đã tới lúc bỏ phiên âm?

Mặc dù những nhà biên soạn SGK đều có những nghiên cứu kỹ về từng độ tuổi và thực thi việc phiên âm theo những quy tắc nhất định, song thực tế cho thấy việc phiên âm vẫn còn những bất cập. Cũng phải khẳng định, chỉ là sự bất cập chứ không phải lộn xộn, vô nguyên tắc.

PGS.TS Bùi Mạnh Hùng - Tổng chủ biên SGK Tiếng Việt - Ngữ văn, bộ sách Kết nối Tri thức với cuộc sống, thừa nhận rằng, đã là phiên âm thì không thể thống nhất được. Một tên nước ngoài, chẳng hạn như tiếng Đức, Tây Ban Nha, Italy, Thụy Điển thì không nhiều người biết đọc thành tiếng thế nào để phiên âm cho đúng. Đấy là bất cập rất lớn. Vì vậy, mặc dù khi biên soạn SGK mới, PGS.TS Bùi Mạnh Hùng và các đồng nghiệp rất muốn khắc phục bằng một giải pháp căn bản hơn, khoa học hơn nhưng quy định chính tả hiện nay khiến ý muốn đó không thực hiện được.

Nhiều ý kiến cho rằng, trong khi chúng ta đang hội nhập với thế giới, và việc SGK bộ mới cho lớp 7 môn Khoa học tự nhiên, và lớp 10 môn Hóa học đã thực hiện việc đổi tên theo tiếng Anh hàng loạt nguyên tố hóa học trong bảng tuần hoàn, thì cớ sao không “đồng bộ hóa” các tên riêng khác theo cách viết đúng với tên nguyên gốc?

GS.TS Nguyễn Minh Thuyết cũng cho rằng, hiện Việt Nam hội nhập ngày càng sâu rộng với thế giới, những từ tiếng nước ngoài xuất hiện liên tục nên dùng phiên âm không hợp lý vì mỗi người phiên âm một cách khác nhau do tai người nghe và quan điểm của người phiên âm. Phiên âm tiếng nước ngoài cũng khiến học sinh gặp khó khăn trong hội nhập do khác xa với nguyên gốc. Các em khó hiểu nổi khi đọc tài liệu nước ngoài. Hơn nữa, lúc tham dự các kỳ thi quốc tế, thi tuyển sinh đại học, thi học sinh giỏi hoặc các hoạt động giao lưu có yếu tố nước ngoài, học sinh sẽ vướng mắc.

Theo GS Thuyết, cách viết phiên âm có thể phù hợp với sách báo phổ cập hoặc văn bản hành chính nhưng SGK thì phiên âm vừa không cần thiết, vừa cồng kềnh, lại không thống nhất. Theo ông, mỗi nước có cách viết khác nhau nhưng phần lớn các nước sử dụng chữ ghi âm (như chữ Latin) đều viết nguyên dạng, không phiên âm tên riêng nước ngoài.

“Việc phiên âm hiện không đến nỗi quá lộn xộn nhưng thời đại này, đối với SGK, nhất là khi học sinh đã bắt đầu học ngoại ngữ rồi, cần phải viết nguyên dạng mới đỡ gây khó khăn cho các em khi hội nhập”, ông Thuyết bày tỏ.

Trao đổi với báo chí, TS Đinh Đức Tiến - Giảng viên khoa Lịch sử - Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQG Hà Nội) nêu quan điểm: Việc phiên âm tên riêng nước ngoài đến nay đã hoàn thành “sứ mệnh lịch sử” của mình, và trong giai đoạn mới hiện nay, nó không còn phù hợp trong việc giảng dạy, hay dùng trên sách báo nữa. “Thứ nhất là việc chúng ta đã phổ biến ngoại ngữ trong trường học, hầu hết học sinh cũng như các thế hệ lớn tuổi hơn đều đã biết ít nhất một ngoại ngữ… Hơn nữa chúng ta đã có những công cụ truyền thông mở, từ tivi, đài báo, thậm chí là các công cụ trên internet… đã quá phổ biến, việc phiên âm như vậy không còn phù hợp nữa”, TS Tiến phân tích, đồng thời nêu giải pháp: Nên giữ nguyên gốc tên riêng nhân vật, địa danh nước ngoài.

“Chúng ta mới chỉ có chuyển tự, tức là hai ngôn ngữ theo hệ thống chữ viết khác nhau thì đưa về một hệ thống chữ viết như tiếng Nga theo hệ chữ Kirin được chuyển về hệ khác như Latin. Tiếng Đức, Tây Ban Nha, Pháp, Anh đều có cách đọc khác nhau, lấy tiếng Anh đọc tiếng Đức không đúng nhưng không phải ai cũng biết tiếng Đức để đọc. Do đó, tôi nghĩ nên ghi nguyên dạng, có thể mở ngoặc đơn thêm cách đọc tham khảo”.

PGS.TS Phạm Văn Tình - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Việt Nam học tại TPHCM, nguyên Tổng Thư ký Hội Ngôn ngữ học Việt Nam.