Nhà khoa học có tấm lòng nhân hậu

Nghiên cứu để tạo ra sản phẩm tốt, rẻ

Gặp GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu, nhiều người sẽ rất khó tin khi biết bà đã 83 tuổi, bởi sự nhanh nhẹn, lối nói chuyện duyên dáng, rất khúc chiết và cuốn hút. Trong câu chuyện với bà, phần lớn vẫn là những tâm huyết đối với các công trình khoa học mà bà đã và đang thực hiện. Cũng đúng thôi, với một người ham học, chỉ chuyên tâm cho công tác nghiên cứu như bà thì khoa học đã là tình yêu lớn của cuộc đời.

Bà Trân Châu vốn xuất thân dòng dõi nhà nho yêu nước ở vùng quê Hoài Nhơn - Bình Định. Thời đó, con gái thường ít được học, vậy mà bà đã thực hiện được ước mơ bước chân vào giảng đường của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Năm 1959, tốt nghiệp ngành Sinh học với kết quả tốt, bà được giữ lại trường làm cán bộ giảng dạy. Sau nhiều năm giảng dạy, nghiên cứu, đến năm 1974, bà đã bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Đại học Tổng hợp Lo’dz’ Ba Lan. Năm 1985, bà tiếp tục bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ khoa học tại Đại học Wroclaw Ba Lan, theo hướng nghiên cứu về enzym.

Bà kể, bà đã gặp nhiều thầy giáo, nhà khoa học chân chính luôn yêu nghề, mến trò. Họ không chỉ truyền thụ kiến thức, phương pháp, niềm say mê khoa học mà cả cách đối nhân xử thế và đạo đức nghề nghiệp. Không phụ lòng các thầy cô đã dạy dỗ mình, bà Phạm Thị Trân Châu đã miệt mài cống hiến cho ngành khoa học nước nhà và giành được nhiều thành tựu.

Đặc biệt, các nghiên cứu của bà đều xuất phát từ nhu cầu thực tiễn của cuộc sống. Khi đất nước còn nghèo khó, bà đã tâm niệm phải tạo ra các sản phẩm có khả năng ứng dụng cao, chất lượng tốt nhưng giá phải rẻ. Nhiều người thế hệ 6X, 7X hẳn còn nhớ sản phẩm bột dinh dưỡng cao cấp từng quý giá như thế nào đối với các bà mẹ trẻ những năm 80 của thế kỷ XX. Nhưng ít ai biết, sản phẩm đó chính là nhờ đã sử dụng chế phẩm bromelain mà GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu đã nghiên cứu. Từ những chồi dứa bỏ đi, bà đã tạo ra chế phẩm để thủy phân các protein khó tiêu hóa của thịt bò thành dạng dễ hấp thu cho trẻ em. Sản phẩm “bột dinh dưỡng cao cấp” ngon, bổ, rẻ được sử dụng ở nhiều tỉnh thành những năm tháng đó đã góp phần quan trọng vào phục vụ chương trình phòng chống suy dinh dưỡng ở trẻ em Việt Nam.

Một dạng chế phẩm bromelain khác là prozimabo, được sử dụng điều trị bỏng. Trong một lần đến Bệnh viện 103, bà đã chứng kiến các bệnh nhân bỏng khổ sở thế nào khi vết thương khó lành, mỗi lần thay băng gạc lại thét lên vì đau đớn. Bà suy tư trăn trở rồi phối hợp với xí nghiệp dược phẩm chế kem vô trùng có chứa proteinaza giúp làm loãng mủ ở vết thương, thay băng sẽ dễ dàng, ít đau đớn hơn. Được Giám đốc Viện Bỏng quốc gia Lê Thế Trung lúc bấy giờ khích lệ và tạo điều kiện, bà đã phối hợp với Viện để thử nghiệm chế phẩm này trên bệnh nhân, kết quả sau đó đã được công nhận và ứng dụng rộng rãi. Còn rất nhiều chế phẩm khác của bà đã được các doanh nghiệp ứng dụng, như sản xuất nước mắm ngắn ngày, thủy phân cá tạp thành bột cá làm thức ăn chăn nuôi...

Gánh vác nhiều trọng trách

Bà tự nhận mình đã may mắn khi gặp được người bạn đời phù hợp, PGS Nguyễn Hữu Xý - nguyên Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Ông đã đồng hành, để bà được sống trọn với đam mê của mình, không đòi hỏi những bữa cơm tươm tất, không giận hờn khi bà nửa đêm còn mải mê trong phòng thí nghiệm. Hồi mới cưới nhau, đồng lương thấp, cặp vợ chồng trẻ bèn đóng tiền để ăn cơm tập thể, để đúng 7 giờ tối cả đôi lại ngồi vào bàn làm việc. Nhưng bà hiểu, không phải ai cũng có may mắn như vậy, nhiều người phụ nữ đã không thể vượt qua những rào cản về giới còn rơi rớt những quan niệm phong kiến. Đó cũng chính là lý do bà luôn tìm cách để khích lệ phụ nữ tham gia công tác nghiên cứu. Năm 1991, bà lập ra Câu lạc bộ Phụ nữ trong khoa học của Khoa Sinh - Đại học Tổng hợp Hà Nội. Có thể coi đây là câu lạc bộ nhà khoa học nữ đầu tiên tại Việt Nam, tạo cơ hội cho các cán bộ và sinh viên nữ trao đổi về chuyên môn cũng như giúp nhau giải quyết những khúc mắc trong cuộc sống.

Sau đó, ở cương vị nào, bà cũng luôn tìm cách tạo cơ hội cho các nhà khoa học nữ tiến xa hơn. Tháng 3/2011, Hội Nữ trí thức Việt Nam được thành lập, dù đã ngoài 70 tuổi, bà vẫn vui vẻ lãnh trách nhiệm chủ tịch hội với mong muốn khẳng định vị thế của phụ nữ Việt Nam trong công tác nghiên cứu khoa học. Gần 2 nhiệm kỳ bà làm chủ tịch, Hội Nữ trí thức Việt Nam từ 350 hội viên ban đầu đến nay đã có hơn 3.000 hội viên, trở thành ngôi nhà chung với nhiều hoạt động hỗ trợ các nhà khoa học nữ nghiên cứu, ứng dụng, tạo ra nhiều lợi ích cho xã hội. Gần đây, khi dịch Covid-19 bùng phát, các thành viên của hội đã nghiên cứu, sản xuất ra nhiều sản phẩm hỗ trợ miễn dịch như khẩu trang nano bạc, nước sát khuẩn, đồng hành trong nghiên cứu sản xuất các kit phát hiện thử nhanh phục vụ công tác phòng chống dịch...GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu chia sẻ: “Tôi muốn tặng Trung tâm hết các cuốn sách do mình viết vì tôi sợ nhỡ một ngày tôi già quá, đầu óc không còn minh mẫn thì đã có Trung tâm bảo quản, lưu giữ, có thể giúp ích cho những ai có đam mê nghiên cứu và tìm hiểu về hóa sinh học. Đây cũng là lần thứ 9 GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu trao tặng tài liệu hiện vật cho Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam.

Không chỉ nghiên cứu khoa học, GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu còn gánh vác thêm nhiều nhiệm vụ xã hội khác, như: 10 năm làm đại biểu Quốc hội, hơn 20 năm làm công tác Mặt trận. Một trong những công việc mà bà và Hội Nữ trí thức Việt Nam đang tâm huyết là chương trình “Đồng hành cùng phụ nữ biên cương”, cụ thể là triển khai ứng dụng khoa học và công nghệ hỗ trợ phụ nữ xã Chiềng Khừa (Sơn La). Đây là xã vùng 3 đặc biệt khó khăn, có đường biên giáp Lào, giao thông thường ách tắc mùa mưa lũ. Xã có tới 60% số hộ có người nghiện hút, buôn bán ma túy, trong đó, phụ nữ và trẻ em gái là nhóm yếu thế, ít được tiếp cận với các nguồn lực hỗ trợ phát triển. Nhờ được tập huấn, chuyển giao công nghệ, những người phụ nữ ở đây đã mở rộng diện tích trồng chè, ngô, cây sacha-inchi có năng suất và giá trị kinh tế cao. Bên cạnh đó, Hội Nữ trí thức Việt Nam còn quyên góp làm mái nhà cho 3 phụ nữ có hoàn cảnh khó khăn tại bản Khừa và bản Căng Tỵ. Riêng GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu tặng 20 phần thưởng cho các học sinh nghèo vượt khó của Trường Phổ thông dân tộc bán trú xã Chiềng Khừa...

GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu chia sẻ, bà đam mê khoa học và muốn tập trung nghiên cứu, nhưng bà hiểu, nếu như vậy là chưa đủ. Cho đến tận bây giờ, bà chưa muốn nghỉ ngơi. Hàng ngày bà vẫn làm việc cần mẫn, với tâm niệm phải trả ơn cuộc đời…

GS.TSKH Phạm Thị Trân Châu có 126 công trình khoa học được công bố trên các tạp chí trong và ngoài nước; chủ biên, đồng tác giả 11 cuốn sách; chủ nhiệm 11 đề tài khoa học cấp Nhà nước và 9 đề tài cấp bộ và trường. Các danh hiệu và giải thưởng bà đã được nhận: Giải thưởng Kovalepxkaia năm 1988; Nhà giáo Ưu tú 1990; Huân chương Lao động hạng Nhì (2002), Huân chương Đại đoàn kết dân tộc (2006); Bằng Lao động sáng tạo của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, Bằng khen của Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam…