Nhân vật thằng bán tơ đã trở lại

Nếu đối chiếu với lý luận "con người là trung tâm mô tả của mọi loại hình nghệ thuật” thì Truyện Kiều của Nguyễn Du mặc dù là một tiểu thuyết thơ (thường kị và không hợp với những chi tiết hiện thực trần trụi trong thực tiễn cuộc sống mà văn xuôi là thế mạnh). Song, chính với thiên tài của mình, thông qua Truyện Kiều Nguyễn Du đã tạo ra một bức tranh về những thân phận và tính cách con người đến độ không ít nhân vật đã trở thành điển hình trong cuộc sống thường nhật. Câu cửa miệng từ hàng trăm năm nay người Việt ta thường nói "đa đoan, khốn khổ như nàng Kiều", "đa tình như Kim trọng", ”chết đứng như Từ Hải”...Và nhất là những nhân vật phản diện thì ta gặp hàng ngày những câu so sánh "ghen như Hoạn Thư", "tráo trở như Sở Khanh", "sợ vợ như Thúc Sinh"...

Trong hệ thống nhân vật kì tài của Nguyễn Du thì nhân vật thằng bán tơ mặc dù có vai trò khởi đầu cực kì quan trọng. Nói theo ngôn từ sân khấu thì đó là một nhân vật trung tâm tạo ra mâu thuẫn kịch nhưng Nguyễn Du lại xây dựng nhân vật này đúng nghĩa là một nhân vật thơ. Thậm chí đến cái tên cũng không có mà chỉ như một phiếm chỉ về một kiểu, một loại người lúc nào cũng có thể xuất hiện trong cuộc sống.

Trong Kiều thằng bán tơ chỉ được nói đến gần như thoảng qua trong đúng nửa câu thơ “phải chăng xưng xuất là thằng bán tơ”, sau đó mất hút ngoài sự nhắc lại của Kiều khi kể lể sự trầm luân của mình cho Từ Hải nghe. Người đọc không hề biết thân thế, cha mẹ, quê hương bản quán của gã . Tóm lại thằng bán tơ chỉ như một kí hiệu nhỏ nhoi, mờ mịt về một con người.

Nhân vật này trong các biến tác của các loại hình nghệ thuật dựa theo danh tác Kiều điển hình như vở cải lương lừng danh của Đoàn Chuông vàng Thủ đô vào những năm cuối của thập niên 50 đầu 60 của thế kỉ 20 cũng đều trung thành với Nguyễn Du về sự sơ sài của nhân vật thằng bán tơ.

Không chỉ lờ mờ trong chính tác phẩm “Kiều” mà dư luận khi nói về danh tác này cũng ít đả động đến nhân vật thằng bán tơ, họa chăng nó chỉ được nhắc sơ qua trong bài thơ “Kiều bán mình” của Nguyễn Khuyến nhân chuyện ông mượn nhân vật này để nói về sự tham nhũng của quan lại thời Tam Nguyên Yên Đổ:

Thằng bán tơ kia giở giói ra
Làm cho bận tới cụ Viên già
Muốn êm việc ấy mà xong nhỉ
Đời trước làm quan cũng thế a?

Chỉ đến vở diễn "Kiều" của Nhà hát Kịch Việt Nam (2016), và vở diễn "Thân phận nàng Kiều" của Nhà hát Múa rối Việt Nam (2019), thằng bán tơ mới được mô tả, tô đậm thành một nhân vật, một số phận tương đối rõ ràng. Nhưng ở hai bản diễn của 2 Nhà hát nhân vật này cũng có những khác biệt.

Trước hết nói về thằng bán tơ ở vở diễn “Kiều” của Nhà hát Kịch Việt Nam thì chẳng những xuất hiện thằng bán tơ (NSƯT Phú Đôn đóng) mà còn cả vợ thằng bán tơ (NSND Lan Hương thủ vai). Thằng bán tơ của vở diễn này còn có lý lịch. Hắn vốn là thằng đánh xe ngựa, sau một vụ tai nạn gẫy chân, vì buồn rầu, vì cảm thấy thua thiệt với thiên hạ nên hắn thấy bất kì ai hơn hắn về sự bình yên, hạnh phúc dù chẳng liên quan đến mình, hắn cũng nổi máu ghen ghét, tỵ hiềm từ đó tìm mưu sâu, kế hiểm để hại người ta, bất chấp cả sự khuyên can, nài nỉ, cầu xin của người vợ trung hậu. Thằng bán tơ trong "Kiều" Nhà hát Kịch hình như chỉ xuất hiện ra ở đầu vở với tư cách là một nhân chứng tạo ra nguyên nhân nỗi bất hạnh của nhà Vương ông, khởi nguồn cho sự chìm nổi khốn khổ của Thúy Kiều.

Còn thằng bán tơ của Nhà hát Múa rối thì xuất hiện như một nguyên nhân những biến cố và cao hơn như một mặc định về lòng TỴ HIỀM, GHEN GHÉT, GHEN ĂN GHÉT Ở CỦA MỘT KẺ BỤNG DẠ HẸP HÒI KHÔNG MUỐN AI HƠN MÌNH, VÀ LUÔN LUÔN KHÓ CHỊU TRƯỚC THÀNH CÔNG CỦA NGƯỜI KHÁC. Vì là nhân vật mặc định như vậy nên thằng bán tơ của Nhà hát múa rối tuy không có lý lịch mà nó xuất hiện không chỉ trong một tình huống mà còn ở nhiều trạng huống gần như xuyên suốt vở diễn. Tuy không có lý lịch và chỉ xuất hiện một mình nhưng với những câu thoại ngắn gọn, đầy tâm trạng và hành động của mình thằng bán tơ trong "thân phận nàng Kiều" ngay lập tức trở thành điển hình là một kẻ lòng dạ độc ác, nhỏ mọn, trong lòng luôn chứa sẵn mưu mô hại người.

Với một ý đồ mặc định biểu tượng về một thói xấu của con người nên thằng bán tơ trong vở diễn của Nhà hát Múa rối còn trở thành nhân vật cốt lõi, xuyên suốt, động lực cho sự hình thành, phát triển của mâu thuẫn kịch. Nó còn có số phận hoàn chỉnh cùng sự trừng trị đích đáng của mong ước con người thông qua lời của đàn chim lợn thông báo thằng bán tơ bị sét đánh chết, mặc dù được Kiều tha bổng (chi tiết này ê kíp vở diễn đã kế thừa một cách sáng tạo sự trừng phạt trong chuyện cổ ở trường hợp Lý Thông trong truyện cổ tích Thạch Sanh).

Tuy vậy cũng có một nét chung của nhân vật thằng bán tơ ở hai vở diễn của hai nhà hát Kịch Việt Nam và Nhà hát Múa rối Việt Nam vì nó đều thoát thai từ ý đồ của tác giả khi mặc định nhân vật này.

Trong vở diễn “Kiều” của Nhà hát Kịch Việt Nam, khi Kim Trọng và Thúy Kiều đang đắm say trong tình yêu chớm nở. Dàn đồng ca hát bài ca ca ngợi tình yêu thì thằng bán tơ đã tỏ ra hằn học.

Thằng bán tơ: -Ta ghen ghét với mọi sự yên lành, hạnh phúc của người khác. Cái gì lão ta (Vương Ông-tác giả chú) cũng được. Đầu lòng hai ả Tố Nga xinh đẹp như tiên, rồi con trai “Vương Quan là chữ nối dòng nho gia” Còn ta cứ loay hoay tơ với tằm mà chả nên cơm cháo gì. Con ta lại toàn đồ vô lại lười biếng, nên ta tị hiềm, hận thù với Vương Ông.

Dàn đồng ca: -Tâm địa bay thật nhỏ nhoi, ti tiện. Ghen ghét thì bay làm được gì.

Thằng bán tơ (cười ngất): - Ai hơn ta thì ta thù hận. Đã thù hận thì ta tìm cách đạp đổ. Đầu đã bẩn, tim đã đen thì thiếu gì kế...
Còn thằng bán tơ của Nhà hát Múa rối với đặc thù của thể loại diễn xướng nên nhân vật này hiện ra dứt khoát, trực diện ngay từ khi khai trò (trong làn khói đen, thằng bán tơ hiện ra quắt quay, đen xạm với giọng hằn thù)

Thằng bán tơ: -Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen. Ghen tức, tị hiềm, đạp đổ, đầy đọa trả thù.

Và khi hắn đối thoại với nhân vật Nguyễn Du:

Thằng bán tơ: -Thằng bán tơ của tiên sinh đây. Ngài tạo ra tôi trong những thù hằn. Gánh những niềm ganh tị. Ngài cho tôi nghèo hèn, khốn khó. Vậy cần... phải trả thù... nhưng ai hơn ta. Phải làm cho vỡ rạn tan tành... Đầy-ta bịa đặt, xúi bẩy... Quan nha đã bắt Vương Ông lẫn Vương Quan rồi đấy...

Với đặc trưng nghệ thuật rối, NSND Nguyễn Tiến Dũng được sự phụ trợ của họa sĩ tạo rối Lê Đình Nguyên đã chứng tỏ được sự sáng tạo đột phá khi để mô hình mặt nạ thằng bán tơ uốn éo lượn qua những giải lụa cùng những đoạn độc thoại cô đọng "ta không muốn ai hơn ta”. Rồi “vì thế nên ta mới vu oan giá họa, mới gắp lửa bỏ bàn tay, mới quắt quay, lọc lừa, ma mãnh...". Đặc biệt đạo diễn còn để mặt thằng bán tơ tung hứng qua không gian, mờ ảo như một lời cảnh báo về hiểm họa của kẻ tỵ hiềm, ghen ghét có thể xuất hiện bất kì trong hoàn cảnh nào, lĩnh vực nào của cuộc sống...

Bằng sự lột tả và nhấn nhá tài hoa như vậy, nhân vật thằng bán tơ của Nhà hát Múa rối Việt Nam tôi tin sẽ bước ra ngoài đời và sớm muộn sẽ trở thành khẩu ngữ "ghen ghét, tỵ hiềm, bụng dạ hẹp hòi như thằng bán tơ". Phải chăng đây chính là một trong những thông điệp mà vở diễn muốn gửi tới, báo động cho người xem về một loại người đáng sợ trong xã hội hiện nay.

Thật đáng khâm phục khi thông điệp báo động này lại dường như thực trạng xã hội minh chứng, khi ở lĩnh vực nào trong đời sống cũng xuất hiện THẰNG BÁN TƠ gây nhũng nhiễu và làm vẩn đục cuộc sống yên lành của chúng ta.